Sytuacja osób w wieku 50+ na rynku pracy

Zmiany demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństwa to duże wyzwanie dla instytucji publicznych i rynku pracy. Według danych GUS obecnie już co piąty Polak (ponad 7,5 mln osób) ma 60 lub więcej lat i grupa ta będzie coraz liczniejsza. Zmiany demograficzne wymuszają, głównie na instytucjach publicznych, wprowadzanie nowych rozwiązań w zakresie polityki gospodarczej i społecznej. Rynek pracy jest jedną z kluczowych płaszczyzn, na której już dochodzi do istotnych przemian w kontekście starzenia się ludności – coraz częściej naszym współpracownikiem jest lub wkrótce będzie osoba w wieku, który zwyczajowo określa się jako „starszy”.

Pięćdziesięciolatek w pracy – najważniejsze dane

Coraz więcej mówi się o osobach powyżej 50. roku życia w kontekście rynku pracy. Chęć dorobienia do niskiej emerytury, przyzwyczajenie do rytmu, jaki wyznaczała przez całe życie praca zawodowa czy zwyczajna chęć spotkania się z ludźmi – motywacje wykonywania pracy przez osoby starsze mogą być różne. Najpierw przyjrzyjmy się najważniejszym danym obrazującym sytuację tych pracowników.

Jak pokazuje poniższa tabela, w IV kwartale 2012 roku aktywna zawodowo była co druga osoba w wieku 50-64 lata – współczynnik aktywności zawodowej w tej grupie osób wyniósł 54% i był nieznacznie niższy od wskaźnika zanotowanego dla ludności ogółem, tj. w wieku 15 lat i więcej (56%). Warto dodać, że na przestrzeni lat współczynnik aktywności zawodowej w grupie osób w wieku 50-64 lata powoli, ale systematycznie wzrasta – z 51,5% w IV kwartale 2010 r. do 54% w IV kwartale 2012 r.



Spośród osób z przedziału wiekowego 50-64 lata pracuje dokładnie co druga osoba (wskaźnik zatrudnienia na poziomie 50%). Gorzej przedstawiają się wyniki dla osób z węższej i starszej grupy – 55-64 lata. Według danych Eurostatu w tej kategorii wiekowej wskaźnik zatrudnienia w Polsce wynosi 38,7% i jest zdecydowanie niższy od średniej unijnej – 48,9%. Krajami o niższym niż w Polsce wskaźniku zatrudnienia są jedynie Węgry (36,9%), Chorwacja (36,7%), Grecja (36,4%), Macedonia (35,4%) oraz Słowenia (32,9%).

Co zrozumiałe, jeszcze mniej optymistycznie przedstawiają się statystyki obejmujące grupę osób jeszcze starszych – powyżej 60. roku życia, a więc w wieku obecnie definiowanym jako wiek poprodukcyjny. Wskutek wydłużenia wieku emerytalnego praca takich osób staje się zjawiskiem nieuniknionym. W chwili obecnej jednak osoby powyżej 60. r. ż. (w przypadku kobiet) czy 65. r. ż. (w przypadku mężczyzn) stanowią niewielki odsetek w swojej kategorii wiekowej. Według danych GUS pracuje jedynie 6,5% osób powyżej 60. lub 65. r. ż. (łącznie odsetek kobiet i mężczyzn).

Deklarowany wiek zaprzestania wykonywania pracy

Statystyki wskazujące na niewielki odsetek zatrudnionych w wieku poprodukcyjnym idą w parze z deklaracjami respondentów. Zatrudnieni Polacy najczęściej orzekają, że będą mogli wykonywać swoją pracę (średnio) tylko do 58,6 roku życia. Ponad 61 lat to natomiast średnia wskazywanego przez respondentów wieku zakończenia wykonywania pracy dla krajów Unii Europejskiej. Z poniższych danych wynika również, że osobami najdłużej aktywnymi zawodowo są osoby pracujące na własny rachunek – w Polsce nieco ponad 60 lat. Najkrócej w krajach UE natomiast zamierzają pracować pracownicy fizyczni (59,9 lat), w Polsce zaś pracownicy umysłowi niebędący kierownikami (56,4 lat). Należy dodać, że deklaracje Polaków nie odbiegają znacząco od rzeczywistych danych – według informacji zbieranych przez ZUS średni wiek przechodzenia na emeryturę w 2011 r. wynosił 59,5 roku, a dla mężczyzn – 60,1.



W 2011 roku przeprowadzono badania pod nazwą „Polacy na temat aktywności zawodowej seniorów”. Wymieniono w nich przyczyny wcześniejszego kończenia aktywności zawodowej przez Polaków w porównaniu do mieszkańców innych krajów europejskich. Najczęściej wymienianymi przyczynami takiego stanu rzeczy są:

• obojętność polskich pracodawców wobec starszych pracowników (pracodawcom nie zależy na tych pracownikach),
  
• gorszy stan zdrowia Polaków w porównaniu z mieszkańcami innych krajów europejskich,
  
• możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę (badania zrealizowano przed reformą podwyższającą wiek emerytalny),
  
• większe zmęczenie polskich pracowników w stosunku do pracowników innych państw Europy.

Mimo wielu zalet pozostawania aktywnym zawodowo po przekroczeniu wieku emerytalnego nie wszyscy pragną (lub mogą) pracować aż do późnej starości. Po osiągnięciu wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę kontynuować pracę chciałoby 37% Polaków i nieco mniejszy odsetek ludności ogółem w krajach UE (33%).

Doświadczony i lojalny – kompetencje osób starszych

Starsi pracownicy stanowią coraz bardziej liczącą się grupę zawodową na polskim rynku pracy. Istnieje wiele często krzywdzących stereotypów odnoszących się do tych osób – mniej wydajni, mniej energiczni, wolniej uczą się nowych rzeczy. Jak jest naprawdę? Ta część artykułu w dużej mierze opiera się na wynikach uzyskanych w realizowanym od kilku lat badaniu Bilans Kapitału Ludzkiego (BKL) – kompleksowym projekcie śledzącym zmiany struktury kompetencji na rynku pracy.

Obiektywnym wskaźnikiem różnicującym poszczególnych pracowników jest poziom zdobytego wykształcenia formalnego. Jeśli chodzi o to kryterium, młodsze pokolenia biją osoby starsze na głowę – w populacji wraz z wiekiem poziom edukacji spada. Najwyraźniej można to zaobserwować na przykładzie wykształcenia wyższego, którym obecnie legitymuje się co trzecia osoba w wieku 25-34 lata i jedyne 8% osób w wieku 55-59/64 lata.



Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku wykształcenia zawodowego. Zasadnicze szkoły zawodowe zdecydowanie częściej kończyli przedstawiciele starszego pokolenia. Jest to o tyle ważne, że od kilku lat na rynku pracy najbardziej poszukiwani pracownicy według badań w ramach BKL to: średni personel nauk fizycznych, chemicznych i technicznych, elektrycy i elektronicy, pomoce domowe i sprzątaczki oraz robotnicy budowlani. Wydaje się więc, że popyt na umiejętności zawodowe, które mogą posiadać osoby starsze, jest duży.

Mówiąc o osobach starszych w kontekście rynku pracy, podkreśla się najczęściej ich doświadczenie, cierpliwość czy lojalność w stosunku do pracodawcy. Do tej pory nie zrealizowano zbyt wiele badań, które przedstawiałyby posiadane przez tę grupę pracowników umiejętności w sposób wymierny, umożliwiający porównanie ich z innymi pracownikami. Jednym z wyjątków jest wspomniane wyżej badanie realizowane w ramach Bilansu Kapitału Ludzkiego, w którym zmierzono samoocenę poziomu posiadanych kompetencji.

Podsumowując wyniki uzyskane w badaniu BKL, można stwierdzić, że osoby ze starszych kategorii wiekowych – w przeciwieństwie do osób młodszych – lepiej oceniają u siebie takie umiejętności, jak:

• kompetencje techniczne (obsługa, montowanie i naprawa urządzeń),
  
• kompetencje interpersonalne (kontakty z ludźmi, praca w grupie, komunikatywność),
  
• wybrane kompetencje samoorganizacyjne (samodzielne podejmowanie decyzji, terminowość),
  
• wybrane kompetencje kierownicze (koordynowanie i dyscyplinowanie innych współpracowników, organizacja pracy),
  
• dyspozycyjność, elastyczny czas pracy, logiczne myślenie, analiza faktów.

Osoby młodsze natomiast lepiej oceniają posiadanie przez siebie umiejętności związane z obsługą komputera, chęć uczenia się nowych rzeczy oraz sprawność fizyczną.

Inne badania, przeprowadzone w 2011 roku pod nazwą „Polacy na temat aktywności zawodowej seniorów”, pokazują, że kompetencje zawodowe osób starszych nie są oceniane jako niższe. Przeczy to więc często panującym stereotypom. Niemal 80% badanych uważa, że pracownicy w wieku powyżej 50 lat mają co najmniej takie same kompetencje jak pracownicy do 35 lat. W tym 41% respondentów nie widzi w poziomie kompetencji zawodowych żadnych różnic, a kolejne 38% ocenia zawodowe umiejętności osób powyżej 50. roku życia jako wyższe niż pracowników młodszych. Co dziesiąty badany (11%) twierdzi, że kompetencje osób starszych są mniejsze niż osób młodszych.



Co więcej, w sumie niemal 70% badanych uważa, że pracownicy w wieku 50+ są co najmniej tak samo wydajni jak pracownicy młodsi. Z tego 58% respondentów nie widzi w poziomie wydajności osób starszych i młodszych żadnych różnic, a 11% badanych ocenia wydajność osób starszych nawet wyżej niż wydajność osób młodszych. 23% sądzi jednak, że wydajność osób powyżej 50. r. ż. jest niższa od ich młodszych kolegów.



Przywoływane już wcześniej badania BKL poruszają jeszcze jeden, ważny z perspektywy omawiania kompetencji osób starszych aspekt charakteryzujący starszego pracownika na rynku pracy. Chodzi mianowicie o chęć dokształcania się. Statystyki wskazują na widoczny trend coraz niższego wraz z wiekiem udziału w jakichkolwiek formach podnoszenia kompetencji. O ile wśród trzydziestolatków dokształca się średnio co trzecia osoba, to odsetek takich słuchaczy zmniejsza się do 16% wśród osób w najstarszej grupie – 60-64 lata.

Podsumowanie

Wydłużanie wieku emerytalnego prowadzi do istotnych zmian na rynku pracy. Pracujący pięćdziesięciolatek to coraz częściej spotykana sytuacja. Wszechobecny kult młodości sprawia jednak, że seniorzy nadal często wypychani są z rynku pracy, zwalniając miejsce dla młodszych kolegów. Ze szczególną siłą uderza to zwłaszcza w starsze kobiety, którym wprost daje się odczuć, że ich miejsce jest już w domu, przy wnukach, a nie w pracy. Wielka to szkoda, ponieważ starsi pracownicy mają swoiste kompetencje, które pracodawcy powinni zacząć doceniać i wykorzystywać. Celem jest bowiem uzyskanie obopólnych korzyści – usatysfakcjonowanego i doświadczonego pracownika oraz sprawnie działającego biznesu.