Trzeci sektor – niewykorzystany potencjał

Ustrój PRL-u skutecznie wyparł organizacje non profit ze sfery tradycyjnych usług społecznych. Pomimo upadku komunizmu nie odzyskały one do dziś utraconej pozycji. W latach 2004-2008 liczba pracujących w polskich organizacjach pozarządowych wzrosła niemal dwukrotnie. Wciąż jednak udział zatrudnionych w trzecim sektorze ledwo przekracza 1%. To nawet dziesięciokrotnie mniej niż w krajach Europy Zachodniej.

Trzeci sektor, czyli?

Trzeci sektor to nazwa, której używa się dla określenia ogółu organizacji pozarządowych. Nawiązuje ona do podziału aktywności społeczno-gospodarczej obywateli na trzy sektory. Pierwszy z nich, administracja publiczna i jednostki należące do Skarbu Państwa, nazywany jest inaczej sektorem państwowym. Drugi, określany także mianem prywatnego, to wszelkiego rodzaju niepubliczne podmioty, których działalność jest nastawiona na zysk. Natomiast ogół prywatnych organizacji działających społecznie i nie dla zysku to właśnie sektor trzeci.
Organizacje pozarządowe są inaczej nazywane organizacjami non profit, społecznymi, charytatywnymi lub NGO (non-governmental organization). Zajmują się one głównie kulturą, ekologią, prawami człowieka, nauką i techniką, a działają zazwyczaj jako stowarzyszenia lub fundacje. Taką zawężoną definicję sektora pozarządowego stosuje większość podmiotów zajmujących się jego badaniem m.in. Stowarzyszenie Klon/Jawor.

Czy liczba organizacji non profit się zmienia?

Z badań Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że w 2006 roku w Polsce było zarejestrowanych około 55 tys. stowarzyszeń i ponad 8,2 tys. fundacji. Trzy lata później było to odpowiednio 64,5 tys. i 10,1 tys.



Statystyki wskazują zatem na wzrost liczebności trzeciego sektora. Problem w tym, że oficjalne dane nie uwzględniają tych organizacji, które kończą swoją działalność. Nie istnieje bowiem obowiązek wyrejestrowania się z REGON-u. Jeśli od statystyk podawanych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor odejmiemy te podmioty, które przestały działać, to najprawdopodobniej okaże się, że liczba organizacji pozarządowych utrzymuje się na tym samym poziomie. Z kolei w stosunku do lat ubiegłych liczba nowo powstałych podmiotów nieznacznie spada. Równocześnie z roku na rok odnotowujemy wzrost liczby zatrudnionych w trzecim sektorze. Jak to jest możliwe?

Zatrudnienie w trzecim sektorze

W 2008 roku organizacje pozarządowe w Polsce zatrudniały ponad 140 tys. osób. Dla porównania Poczta Polska, największy polski pracodawca pod względem liczby pracujących, miała w 2010 roku ok. 100 tys. pracowników. W skali kraju trzeci sektor jest zatem „kroplą w morzu” zatrudnienia.

Na przestrzeni lat 2004-2008 liczba pracujących w polskim trzecim sektorze wzrosła jednak o ponad 40%. Było to prawdopodobnie związane z wejściem w życie Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie oraz przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Ustawa uregulowała zasady działania trzeciego sektora, a finansowy zastrzyk w postaci unijnych dotacji wspomógł działalność ponad połowy aplikujących o nie organizacji.



Trzeci sektor jest w stanie zaoferować pracę w elastycznych godzinach, co może być doskonałym rozwiązaniem dla rodziców z małymi dziećmi, osób niepełnosprawnych, starszych oraz tych obywateli, którzy dopiero wchodzą na rynek pracy. „Ukłon” w stronę tych grup widać zresztą w strukturze zatrudnienia w organizacjach NGO. Poziom feminizacji jest tam bliski 60%, podczas gdy w całej gospodarce narodowej wynosi około 45%. Organizacje non profit mają też prawie dwukrotnie większy udział w zatrudnianiu emerytów w stosunku do ogólnego zatrudnienia w Polsce. W NGO pracuje także stosunkowo więcej inwalidów. Niepełnosprawni stanowią tam 4,8% zatrudnionych, podczas gdy w całej Polsce jest to 3,6%.



Jeżeli chodzi o strukturę zatrudnienia w zależności od wielkości organizacji można zauważyć rozwarstwienie. W 2006 roku najwięcej, bo ponad 70% organizacji zatrudniało mniej niż sześciu etatowych pracowników. Choć w 2008 roku nadal „dominowały” małe organizacje, udział jednostek zatrudniających powyżej 5 pracowników wzrósł o około 9 punktów procentowych. Najwyższy przyrost odnotowano wśród jednostek największych, zatrudniających ponad 20 pracowników.



Charakterystyczną cechą sektora stowarzyszeń i fundacji w Polsce jest to, że w większości bazuje on na pracy społecznej przedstawicieli zarządów, członków czy wolontariuszy. Według Stowarzyszenia Klon/Jawor w 2006 roku 74% wszystkich organizacji zatrudniało swoich pracowników na zasadach wolontariatu. W 2008 roku było to już „tylko” 58%. Zauważamy zatem tendencję do odchodzenia od pracy społecznej i podejmowania „normalnej” działalności zarobkowej.

Warto również zaznaczyć, że organizacje non profit preferują działania akcyjne lub projektowe. Powoduje to, że wiele zadań wykonywanych jest na podstawie jednorazowych umów. Potwierdzają to statystyki GUS-u z 2008 roku – około 40% organizacji oferuje zatrudnienie w oparciu o umowę-zlecenie lub umowę o dzieło.

Polska na tle Europy

W Polsce w sektorze pozarządowym pracuje zaledwie 1,1% wszystkich zatrudnionych, podczas gdy – przykładowo – w Holandii jest to ponad 9%. Choć w porównaniu do 2006 roku zatrudnienie w 2008 roku wzrosło o pół punktu procentowego, dalej zajmujemy jedno z ostatnich miejsc wśród państw europejskich. Co powoduje tak duże różnice?

W krajach Europy Zachodniej trzy czwarte działań prowadzonych w trzecim sektorze dotyczy sfery edukacji, usług socjalnych czy ochrony zdrowia. To instytucje pozarządowe prowadzą takie placówki, jak szpitale, pogotowia ratunkowe, poradnie, szkoły czy uczelnie. Co więcej, z danych Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk wynika, że w Polsce jedynie 29% przychodów organizacji pozarządowych stanowią środki publiczne. Na Zachodzie ich udział przekracza 50%. Odzwierciedla to słabość ekonomiczną polskiego trzeciego sektora i jego ograniczony dostęp do finansów. Ten z kolei wpływa na skalę działalności organizacji non profit i możliwości ich rozwoju.

Niewykorzystywany potencjał

W Polsce trzeci sektor wciąż odnotowuje małą dynamikę rozwoju. Główną przyczyną „zastoju” są ograniczone środki przeznaczane na jego rozwój. Pomimo wielu lat istnienia fundacje i stowarzyszenia są w naszym kraju mało znane. Prawdopodobnie dlatego każda próba ich dofinansowania ze środków publicznych wzbudza wiele kontrowersji – niemal zawsze wymaga uwzględnienia różnych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą punktów widzenia.

Mało kto w rzeczywistości zdaje sobie sprawę, jak wielkie znaczenie ma i będzie mieć trzeci sektor dla światowej gospodarki. Według analiz The National Center for Charitable Statistics pod koniec lat 90. XX wieku w 35 przebadanych krajach sektor organizacji non profit obracał rocznie kwotami rzędu 1,3 biliona USD. Stanowiło to równowartość 5,1% skumulowanego PKB tych krajów. Trzeci sektor był też istotnym pracodawcą. W przebadanych państwach organizacje non profit zatrudniały w sumie 39,5 mln osób (czyli średnio 4,4% populacji czynnej zawodowo) i angażowały w swoje działania około 190 mln wolontariuszy (tj. około 22% dorosłej populacji).

Podsumowując, organizacje pozarządowe posiadają duży potencjał, który powinien być wykorzystany m.in. w działaniach zmierzających do poprawy sytuacji na polskim rynku pracy. Ze względu na elastyczność trzeci sektor może mieć duży wpływ na rozwiązanie problemów z zatrudnieniem osób „wykluczonych” z rynku pracy. Możliwe, że to właśnie on stanie się „lekiem” na polskie problemy.