W 2013 roku weszła w życie nowelizacja przepisów Kodeksu pracy zmieniająca zasady wykorzystywania urlopu macierzyńskiego. Urlop macierzyński został uzupełniony o dodatkowy urlop macierzyński i urlop rodzicielski, w związku z czym łącznie urlop związany z faktem urodzenia dziecka może trwać aż rok. Zmieniły się również przepisy prawne dotyczące zasiłków macierzyńskich. Zmiany miały na celu zachęcenie rodziców do
dzielenia się opieką nad nowo narodzonym dzieckiem, ze względu elastyczność urlopów i możliwość dopasowywana ich do własnej sytuacji zawodowej i rodzinnej. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie aktualnych przepisów i regulacji prawnych. W tekście znajduje się również podsumowanie zasad przyznawania zasiłku macierzyńskiego oraz jego wysokości. Niżej opisane prawa dotyczą pracujących rodziców, zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.
Urlopy związane z urodzeniem dziecka
Podstawowy urlop macierzyński
Wymiar podstawowego urlopu macierzyńskiego wynosi 20 tygodni. Jednak w przypadku, kiedy
kobieta urodzi więcej niż jedno dziecko podczas jednego porodu, wymiar urlopu jest większy:
- w przypadku urodzenia dwojga dzieci - 31 tygodni,
- w przypadku urodzenia trojga dzieci - 33 tygodnie,
- w przypadku urodzenia czworga dzieci - 35 tygodni,
- w przypadku urodzenia pięciorga dzieci lub więcej - 37 tygodni.
Kobieta zobligowana jest do wykorzystania przynamniej 14 tygodni urlopu. W przypadku, kiedy po 14 tygodniach matka zamierza wrócić do pracy, pozostałe tygodnie podstawowego urlopu macierzyńskiego może wykorzystać ojciec wychowujący dziecko. Kobieta nie później niż 7 dni przed planowanym powrotem do pracy jest zobowiązana zgłosić pracodawcy pisemny wniosek o rezygnacji z części urlopu oraz dołączyć zaświadczenie pracodawcy ojca, potwierdzające termin rozpoczęcia urlopu pracownika. Urlop ten musi jednak przypadać bezpośrednio po podstawowym urlopie kobiety. Urlop macierzyński można wykorzystać także przed przewidywaną datą porodu - nie więcej niż 6 tygodni urlopu macierzyńskiego.
Dodatkowy urlop macierzyński
Po podstawowym urlopie macierzyńskim, ojciec lub
matka są uprawnieni do wykorzystania dodatkowych 6 tygodni urlopu (w przypadku urodzenia jednego dziecka), bądź 8 tygodni w przypadku porodu mnogiego. Urlop ten może być podzielony na dwie części, muszą jednak przypadać bezpośrednio jedna po drugiej - w wymiarze tygodnia, lub jego wielokrotności. Dzięki temu rodzice mogą dzielić się urlopem, np. 3 tygodnie dla matki i 3 tygodnie dla ojca. Pracownik jest zobowiązany złożyć wniosek nie później niż 14 dni przed planowanym rozpoczęciem korzystania z urlopu, pracodawca natomiast musi uwzględnić ten wniosek. Ustawodawca przewidział również możliwość łączenia korzystania z urlopu i wykonywaniem pracy. Wymiar godzin pracy nie może być wyższy niż połowa pełnego wymiaru i w takim przypadku urlop udzielany jest na pozostałą część godzin pracy.
Urlop ojcowski
Niezależnie od prawa do części urlopu macierzyńskiego, ojciec dziecka ma prawo do odrębnego urlopu ojcowskiego. Od 2012 roku wynosi on dwa tygodnie i może być wykorzystany w dowolnym czasie do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy. Po tym czasie niewykorzystany urlop przepada. Co istotne, można wziąć urlop ojcowski również w czasie urlopu matki. Wniosek o urlop ojcowski trzeba złożyć co najmniej na 7 dni przed jego planowanym rozpoczęciem, a pracodawca ma obowiązek go udzielić.
Urlop rodzicielski
Bezpośrednio po wykorzystaniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego rodzicom dziecka przysługuje prawo do urlopu rodzicielskiego. Urlop rodzicielski trwa 26 tygodni, niezależnie od liczby urodzonych dzieci. Może być on podzielony maksymalnie na 3 części przypadające jedna po drugiej i trwające minimum 8 tygodni. Co ważne, z urlopu rodzicielskiego może korzystać oboje rodziców. Trzeba jednak pamiętać, że urlop rodzicielski nie może łącznie przekroczyć wspomnianych 26 tygodni. Wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego należy złożyć nie później niż 14 dni przed jego rozpoczęciem, czyli w trakcie korzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego.
Istnieje również możliwość złożenia jednego, wspólnego wniosku, który dotyczy urlopu macierzyńskiego, dodatkowego macierzyńskiego oraz rodzicielskiego. Dotyczy to kobiet, które od razu zdecydują, że chcą wykorzystać całe 52 tygodnie urlopu. Wniosek należy złożyć nie później niż 14 dni po urodzeniu dziecka. Taki wniosek można złożyć również przed porodem.
Inne rodzaje urlopów wynikające z rodzicielstwa
Urlop wychowawczy
Pracownik, który był zatrudniony przez co najmniej 6 miesięcy (także u poprzednich pracodawców) ma prawo do bezpłatnego urlopu wychowawczego. Urlop trwa maksymalnie 36 miesięcy i musi być wykorzystany do ukończenia przez dziecko 5 roku życia. Jeżeli dziecko posiada orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności, to urlop ten może być wykorzystany przez rodzica do momentu ukończenia przez dziecko 18 lat. Każdy z rodziców ma wyłączne prawo do jednego miesiąca z pełnego wymiaru urlopu i prawa tego nie można przenieść na drugiego z rodziców. Rodzice mogą korzystać z urlopu jednocześnie, jednak nie dłużej niż 4 miesiące. Może być on także podzielony na nie więcej niż 5 części. Co ciekawe, pracownik przebywający na urlopie wychowawczym ma prawo do podjęcia pracy u tego samego, bądź innego pracodawcy, ale tylko w przypadku, kiedy nie wyłącza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
Dodatkowe dni wolne
Ojciec dziecka ma prawo do 2 dni płatnego wolnego na narodziny dziecka. W tym przypadku nie ma znaczenia liczba narodzonych dzieci podczas jednego porodu. Aby otrzymać wolne, pracownik musi tylko przedstawić pracodawcy akt urodzenia dziecka.
Pracujący rodzice mają do dyspozycji również 2 dni wolnego w związku z posiadaniem dzieci, niezależnie od ich liczby. Zwolnienie od pracy jest ważne podczas całego roku kalendarzowego i przysługuje do ukończenia przez dziecko 14 roku życia. Są to zawsze 2 dni, bez względu na to, czy pracuje tylko jeden rodzic, czy też oboje.
Ochrona pracowników
Zgodnie z Kodeksem Pracy, pracodawca nie może rozwiązać umowy z kobietą będącą w ciąży bądź przebywającą na urlopie macierzyńskim, dodatkowym urlopie macierzyńskim, urlopie rodzicielskim oraz urlopie wychowawczym. Dotyczy to również mężczyzn korzystających z wyżej wymienionych urlopów. Rozwiązanie umowy w tym czasie może nastąpić tylko w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji firmy, lub kiedy wystąpią okoliczności dające podstawę do zwolnienia dyscyplinarnego. Takimi okolicznościami jest ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracownika, popełnienie przestępstwa w czasie trwania umowy o pracę, lub zawiniona przez pracownika utrata uprawnień, koniecznych do wypełniania obowiązków zawodowych.
Pracownica w ciąży nie może być zatrudniania w porze nocnej oraz w godzinach nadliczbowych. Bez jej zgody nie można także delegować jej poza stałe miejsce pracy ani zatrudniać w przerywanym systemie czasu (gdzie podczas doby roboczej praca jest dzielona na części, a przerwy nie są wliczane do czasu pracy). Również osoba, która opiekuje się dzieckiem do 4 roku życia nie może być zatrudniana na wyżej wymienionych warunkach, chyba, że wyrazi na to zgodę.
Zasiłek macierzyński
Prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje wszystkim osobom, które są objęte ubezpieczeniem chorobowym.
Zawężając analizę do zatrudnionych na umowę o pracę na czas nieokreślony, zasiłek macierzyński przysługuje osobom przebywającym na urlopach macierzyńskich, dodatkowych urlopach macierzyńskich, urlopach ojcowskich oraz rodzicielskich. W przypadku kiedy pracownica została zwolniona podczas ciąży z powodu upadłości firmy i nie zapewniono jej innego zatrudnienia, do dnia porodu również przysługuje jej zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Zasiłek przysługuje również w wypadku zwolnienia pracownicy z naruszeniem prawa, jeśli fakt ten został potwierdzony orzeczeniem sądu.
Podstawę do obliczania wysokości zasiłku stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie za ostatnie 12 miesięcy poprzedzających rozpoczęcie urlopu lub przeciętne wynagrodzenie za pełne kalendarzowe miesiące, jeżeli urlop rozpoczął się wcześniej niż rok po zatrudnieniu. Przy obliczaniu wysokości zasiłku bierze się pod uwagę przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez pracodawcę składek przeznaczonych na ubezpieczenia społeczne. Istnieją dwa warianty pobierania zasiłku.
1. Jeżeli pracownica zdecyduje się najpierw na urlop macierzyński i dodatkowy macierzyński, a po upływie pół roku postanowi wykorzystać urlop rodzicielski, zasiłek będzie naliczany w następujący sposób:
a) 100% podstawy za okres:
• urlopu macierzyńskiego,
• urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego,
• dodatkowego urlopu macierzyńskiego,
• dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego,
• urlopu ojcowskiego,
b) oraz 60% podstawy za okres urlopu rodzicielskiego.
2. Jeżeli pracownica od razu zadecyduje, że zamierza wykorzystać pełne 12 miesięcy przysługujących jej urlopów to zasiłek będzie wynosił 80% podstawy.
Przepisy te analogicznie stosuje się do ojców tj. 80% podstawy jeżeli pracownik od razu zdecyduje o wykorzystaniu wszystkich należnych mu urlopów, lub system 100/60% jeżeli na bieżąco będzie składał wnioski o udzielenie poszczególnych
urlopów. Wysokość zasiłku dla osób zatrudnionych w pełnym wymiarze nie może być niższa niż wysokość minimalnego wynagrodzenia po odliczeniu kwoty odpowiadającej 13,71% tego wynagrodzenia. Warto dodać, że bez względu na wariant, całkowita suma zasiłku jest taka sama.
Urlopy w praktyce
Wprowadzenie urlopów rodzicielskich miało na celu, między innymi, zachęcenie rodziców do dzielenia się obowiązkiem opieki nad dzieckiem a tym samym wyrównywanie szans na rynku pracy. Już od 15 tygodnia życia dziecka urlop można wykorzystywać elastycznie. Od tego momentu opiekę nad dzieckiem przez pozostałe 38 tygodni może więc przejąć ojciec. Czy jednak ten system zadziałał i czy urlopy są faktycznie wykorzystywane przez oboje rodziców?
Jak wskazują dane ZUS, popularność rocznych urlopów związanych z narodzinami dziecka jest duża. Okazuje się, że z miesiąca na miesiąc sukcesywnie rośnie liczba pracowników korzystających z urlopów rodzicielskich (dane dotyczą firm zatrudniających poniżej 20 osób).
W czerwcu 2013 roku w małych firmach na urlop rodzicielski zdecydowało się 6,2 tysięcy osób, w październiku 33,6 tysięcy a w styczniu 2014 było to już 77,5 tysięcy osób. W czerwcu 2014 roku liczba osób korzystających z urlopów osiągnęła 121 tys., czyli o niemal 60% więcej niż na początku roku.
Niemniej jednak założenie, że nowe urlopy będą sprzyjać dzieleniu się
obowiązkami rodzicielskimi nie zostało osiągnięte. Z urlopu rodzicielskiego w styczniu 2014 roku korzystało jedynie 1,1 tys. mężczyzn. Oznacza to, że 98,5% osób korzystających z tego typu urlopu to kobiety.
Również popularność dwutygodniowych urlopów ojcowskich, choć rośnie, nadal pozostaje stosunkowo nieduża. W 2010 roku 16,5 tysięcy mężczyzn zdecydowało się skorzystać z urlopu ojcowskiego. W 2011 roku liczba ta była mniejsza i wyniosła 13,5 tys. mężczyzn. Rok później było to jednak już 28,6 tys., a w 2013 roku niespełna 28 tys. Zakładając, że uprawnionych do urlopu było 150 tys. ojców, z urlopu ojcowskiego skorzystał blisko co piąty mężczyzna.
W praktyce więc wydłużenie urlopów macierzyńskich i ojcowskich nie do końca przyniosło zamierzony skutek. Z wydłużonych urlopów korzystają praktycznie same
kobiety.
Karolina Olszowska
Sedlak & Sedlak
Bibliografia:
Czas na aktywne ojcostwo - czyli niemowlęta i ojcowie, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011, dostępny w Internecie: http://www.analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/Rownosc_szans/BroszuraA.pdf [dostęp: 11.06.2014].
Kodeks Pracy, art. 52, 139, 177, 178, 180, 182, 186
Nowe urlopy dla pracowników związane z pełnieniem funkcji rodzicielskich od 1 stycznia 2010, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostępny w Internecie: http://www.mpips.gov.pl/prawo-pracy/zmiany-kodeksu-pracy/zmiany-obowiazujace-od-2010-r-/nowe-urlopy-dla-pracownikow-zwiazane-z-pelnieniem-funkcji-rodzicielskich-od-1-stycznia-2010/ [dostęp: 11.06.2014].
Urlop rodzicielski, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostępny w Internecie: https://rodzina.gov.pl/urlopy/urlopy-dla-rodzicow/urlop-rodzicielski [dostęp: 11.06.2014].
Fenomen urlopu Tuska, Rzeczpospolita, 2014, dostępny w Internecie: http://www.rp.pl/artykul/10,1116933-Fenomen-urlopu-Tuska.html [dostęp: 11.06.2014].
Urlop Tuska stał się hitem, Rzeczpospolita, 2014, dostępny w Internecie: http://www.rp.pl/artykul/1093923.html?p=1 [dostęp: 11.06.2014].
Zasiłek macierzyński, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, dostępny w Internecie: http://www.zus.pl/default.asp?p=4&id=431 [dostęp: 11.06.2014].
