Artykuły

Mniejsze zainteresowanie pracą w nadgodzinach

01.04.2014 Autor: Maria Hajec
Artykuł przedstawia problem przeciętnego czasu pracy i jego zróżnicowania według takich cech jak: praca w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy, płeć, status zatrudnienia i zawód. Jako bazę do napisania poniższego tekstu przyjęto wyniki europejskiego badania siły roboczej (Labour Force Surveys). Dodatkowo opis został uzupełniony o wnioski z kwartalnego raportu NBP, a także publikacje GUS. Jak wynika z przytoczonych danych zauważalny jest spadek liczby przepracowanych godzin, a co za tym idzie coraz mniejsza popularność pracy w nadgodzinach.
W ostatnim dwudziestoleciu widoczna jest wyraźna tendencja spadkowa tygodniowej liczby przepracowanych godzin zarówno w Polsce, jak i Unii Europejskiej. Polscy pracownicy w 2012 roku pracowali przeciętnie niecałe 40 godzin tygodniowo, o około 1 godzinę i 10 minut krócej niż w 2004 roku. Średni czas pracy w pozostałych krajach Unii był znacznie niższy niż w Polsce i wyniósł niecałe 37 godzin w 2012 roku.

Charakter nadgodzin w Polsce


Problematyka czasu pracy oraz związane z nim zagadnienie pracy w godzinach nadliczbowych stanowią istotne elementy Kodeksu Pracy obowiązującego w Polsce. Zgodnie z definicją zamieszczoną w kodeksie, czas pracy jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Ustawowy czas pracy nie może przekroczyć 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w tygodniu. Każde dodatkowe godziny, wykraczające poza odgórnie ustalony czas pracy uznawane są za nadgodziny. Warto nadmienić, że zgodnie z polskim prawem praca w nadgodzinach jest możliwa wyłącznie w dwóch wymienionych przez ustawodawcę przypadkach: w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii, lub też w czasie zaistnienia szczególnych potrzeb pracodawców. Zjawisko wypracowywania nadgodzin wśród polskich pracowników wykazuje charakter krótkookresowy, a nie jak mogłoby się wydawać – cykliczny. Praca wykraczająca poza ustawowy czas pracy jest najczęściej traktowana jako incydentalne narzędzie służące zwiększeniu zasobu siły roboczej. Ma miejsce w okresie ożywienia gospodarczego, w sytuacji kiedy przeprowadzana rekrutacja nie nadąża za pojawiającymi się potrzebami. Nadgodziny pełnią więc tutaj istotną rolę w dostosowaniu zatrudnienia do wzrastającego popytu.

Długookresowa tendencja spadkowa przeciętnego czasu pracy


W 2012 roku w Polsce przeciętna liczba przepracowanych godzin tygodniowo wyniosła ogółem 39,4 godziny i stanowiła ok. 1 godzinę mniej niż w 2003 roku, przyjętym za bazę do porównań. W Unii Europejskiej średni tygodniowy czas pracy był krótszy niż u polskich pracodawców o ok. 3 godziny we wszystkich prezentowanych latach.



Wśród pracowników zatrudnionych na pełen etat czas ten obejmował 41 godzin, a w grupie osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze – 20,9 godzin. Począwszy od 2003 roku przeciętny tygodniowy czas pracy systematycznie maleje zarówno w Polsce, jak i Unii Europejskiej. Podobnych wniosków dostarcza badanie BAEL, zgodnie z którym przeciętna liczba przepracowanych godzin w III kwartale 2013 roku obejmowała 40,9 godzin i była o ok. 1 godzinę mniejsza w porównaniu z analogicznym okresem 2006 roku.



Ze względu na lepsze odzwierciedlenie struktury zatrudnienia w Polsce, zróżnicowanie czasu pracy ze względu na wiek, zawód i status zatrudnienia w dalszej części artykułu objęło wyłącznie pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Dane pokazują, że średni tygodniowy czas pracy mężczyzn w pełnym wymiarze godzin znacznie wykracza poza przeciętny tygodniowy czas pracy świadczonej przez kobiety. W 2012 roku mężczyźni pracowali średnio o 3,2 godziny dłużej niż kobiety. Wśród męskiej części populacji widoczna jest wyraźna tendencja spadkowa przepracowanej liczby godzin, która spadła z 44,5 godziny w 2003 roku do poziomu 42,4 godzin w 2012. W grupie kobiet różnica nie jest już aż tak wyraźna, a średni poziom przepracowanych godzin tygodniowo utrzymuje się na względnie stałym poziomie. Znacznie krótszy czas pracy kobiet wynika z pełnienia innych ról społecznych, wymagających większego zaangażowania w nieodpłatną pracę: opiekę nad dziećmi i obowiązki domowe. Jak pokazują wyniki powyższych analiz, specyfika czasu pracy kobiet nie uległa znacznym wahaniom w ostatnim dziesięcioleciu.



Ciekawych wniosków dostarcza również zróżnicowanie przeciętnego tygodniowego czasu pracy według określonych zawodów. Najdłuższy czas pracy deklarują przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy, którzy pracują średnio 42,8 godziny. Najkrócej pracują specjaliści i pracownicy biurowi (poniżej 40 godzin tygodniowo). Największy spadek liczby przepracowanych godzin zanotowały takie zawody jak: rolnicy, ogrodnicy i leśnicy (o 4,4 godziny), przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy (o ok. 3,2 godziny), a także pracownicy usług (o 3,1 godziny). Znaczący spadek ilości godzin przepracowanych w zawodach związanych z rolnictwem można wiązać z ciągle postępującymi zmianami w tej sferze gospodarki. Jedynie w grupie osób zatrudnionych jako specjaliści zaobserwowano wzrost czasu pracy – o 2,6 godziny.



Duże zróżnicowanie czasu pracy widoczne jest w poszczególnych kategoriach zatrudnienia. W 2012 roku grupą pracującą najdłużej byli pracodawcy oraz samozatrudnieni, gdzie przeciętny tygodniowy czas pracy znacznie przewyższał ustawowe normy i wyniósł odpowiednio 44,3 i 44,1 godziny. We wszystkich kategoriach zaobserwowano spadek średniego czasu pracy w ciągu ostatnich lat (2003-2012). Najwyraźniej zauważalna tendencja spadkowa występuje wśród samozatrudnionych, gdzie liczba średnio przepracowanych tygodniowo godzin spadła aż o 4,3 godziny.



Uzupełnienie do powyższych analiz stanowią dane kwartalnego raportu NBP. Jak wynika z przedstawionych w publikacji wniosków, zainteresowanie wypracowywaniem nadgodzin jest coraz mniejsze. Z omawianej publikacji wynika, że w latach 90. prawie 30% pracowników deklarowało pracę przez ponad 40 godzin tygodniowo, a obecnie udział ten spadł do ok. 12% wszystkich pracowników najemnych.

Podsumowanie


Coraz mniej zatrudnionych jest skłonnych do pracy w nadgodzinach, a co za tym idzie ta forma pracy staje się coraz mniej popularną praktyką w miejscach pracy. Obecna tendencja związana z redukcją godzin nadliczbowych może przynieść wymierne korzyści zarówno dla pracowników, jak i ich pracodawców. Często spotykane wśród menadżerów przekonanie o wyższości pracy w nadgodzinach nad ustawowym wymiarem czasu pracy dawno straciło na aktualności. Jak słusznie zauważają niektórzy forumowicze, zamieszczający swoje opinie na portalach związanych z rynkiem pracy, pracownik powinien wykonywać zleconą mu pracę w wyznaczonym przez pracodawcę czasie. Wykraczanie poza ustalone normy czasu świadczy o złej organizacji czasu pracy przez zatrudnionych i niedostosowaniu się do wymagań stawianych przez pracodawców. Praca w ramach ustawowych godzin wymaga od pracownika lepszej umiejętności zarządzania czasem, co wpływa na jego motywację i efektywność. Nie do przecenienia staje się również korzystny wpływ spadku liczby nadgodzin na zachowanie równowagi między życiem prywatnym i zawodowym zatrudnionych (work-life balance). Z perspektywy pracodawcy jako główne zalety należy wymienić większą produktywność i zaangażowanie pracowników, mniejszą liczbę popełnianych błędów oraz mniejsze koszty związane z organizacją ich pracy. W tym miejscu warto zaznaczyć, że niekiedy nadgodziny są konieczne, jako środek nadzwyczajny w nagłych przypadkach, ale powinny być stosowane incydentalnie i na krótką metę.

Bibliografia
1. Eurostat, European Union Labour Force Survey (EU LFS), http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/microdata/lfs.
2. GUS, Kwartalna informacja o rynku pracy w IV kwartale 2013 r., BAEL, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1790_PLK_HTML.htm.
3. International Labour Office, Decent working time. Balancing Workers’ needs with business requirements, Genewa 2007, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/---travail/documents/publication/wcms_145391.pdf.
4. Kłos B., Czas pracy w Polsce na tle innych krajów członkowskich Unii Europejskiej, „Studia BAS” 2013, nr 4(36), s. 57-96, dostępny w internecie: http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/838BB23CC0D0E291C1257C4700457B75/$File/Klos.pdf.
5. NBP, Kwartalny raport o rynku pracy w IV kw. 2013 r., nr 01/14 (marzec 2014 r.), http://www.nbp.pl/publikacje/rynek_pracy/rynek_pracy_12_2013.pdf.
6. Ronald J. Burke, Cary L. Cooper, The Long Work Hours Culture: Causes, Consequences and Choices, Emerald Group Publishing Limited 2008.
7. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141.

Maria Hajec

Udostępnij