Klasyfikacja zawodów i specjalności - krótki przewodnik

Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (KZiS) to urzędowy dokument określający strukturę zawodową w Polsce. Jego głównym celem jest porządkowanie i ujednolicanie nazw profesji występujących na rynku pracy. Głównymi pojęciami stosowanymi w KZiS są zawód oraz specjalność.

Zawód zdefiniowany został przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jako zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejętności), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki.

Zawód dzieli się na specjalności. Specjalność jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera część czynności o podobnym charakterze (związanych z wykonywaną funkcją lub przedmiotem pracy), wymagających pogłębionej lub dodatkowej wiedzy i umiejętności, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki.

Klasyfikacja Zawodów i Specjalności znajduje zastosowanie w poradnictwie i pośrednictwie zawodowym, wykorzystywana jest w szkoleniach bezrobotnych oraz kształceniu ustawicznym. Co istotne, KZiS pomaga dokonywać analiz rynku oraz prognozować zmiany w zatrudnieniu.

Nie od razu Rzym zbudowano – pierwsze klasyfikacje zawodów

Pierwsza znacząca klasyfikacja zawodów w Polsce powstała już w 1983 roku. Dzieliła zawody na robotnicze i nierobotnicze. Na początku lat 90. XX wieku wraz ze zmianą ustroju społeczno-politycznego konieczne stało się dostosowanie listy zawodów do wymogów ówczesnego rynku pracy. Prace nad nowym dokumentem zakończono w 1994 roku. Rok później Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wypuścił na rynek pierwsze wydanie KZiS.

Wkrótce jednak okazało się, że nowa klasyfikacja miała wiele wad. Po pierwsze nie była w pełni zgodna ze standardem europejskim narzucanym przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP). Dodatkowo zauważono brak zgodności KZiS z Klasyfikacją Zawodów Szkolnictwa Zawodowego (KZSZ). Problemem był również fakt, że klasyfikacja była zdezaktualizowana. Brakowało zawodów z dziedziny nowych technologii, biotechnologii, nowoczesnego marketingu itd. Dokument obejmował za to tzw. profesje zanikające lub takie, które od dawna nie funkcjonowały w życiu codziennym. W kolejnych latach starano się zniwelować błędy klasyfikacji z 1994 roku. Poprawki zakładały również scalenie zbyt rozdrobnionych profesji. Nazwy zawodów i specjalności miały być jak najbardziej ogólne, a przez to uniwersalne.

Struktura KZiS 2010

Obecnie obowiązującą Klasyfikacją Zawodów i Specjalności jest dokument z 27 kwietnia 2010 roku. KZiS z 2010 roku obejmuje 10 wielkich grup zawodowych. Są to: przedstawiciele władz publicznych; wyżsi urzędnicy i kierownicy; specjaliści; technicy i inny średni personel; pracownicy biurowi; pracownicy usług osobistych i sprzedawcy; rolnicy, ogrodnicy, leśnicy, rybacy; robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy; operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń; pracownicy przy pracach prostych; siły zbrojne. Wielkie grupy zawodowe dzielą się z kolei na grupy duże (43), a następnie na grupy średnie (132) oraz grupy elementarne (444). Te ostatnie złożone są z 2 360 zawodów i specjalności.

Przykładowo zawód cieśla należy do grupy elementarnej: cieśle i stolarze budowlani, grupy średniej: robotnicy budowlani robót stanu surowego i pokrewni, grupy dużej: robotnicy budowlani i pokrewni (z wyłączeniem elektryków) oraz grupy wielkiej: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (wykres 1).



KZiS skonstruowana jest zgodnie z Międzynarodowym Standardem Klasyfikacyjnym ISCO-08, którego początki sięgają końca lat 50. XX wieku. W związku z tym struktura tych dwóch dokumentów jest bardzo podobna. Liczba wielkich grup w obu przypadkach wynosi 10. W ramach grupy wielkiej wyróżniane są duże, średnie oraz elementarne grupy zawodów. ISCO-08 jest wciąż bardziej ogólną i uniwersalną klasyfikacją. Dla przykładu liczba grup elementarnych w wielkiej grupie specjaliści w KZiS wynosi 98, a ISCO-08 – 89. Poniższa tabela prezentuje strukturę KZiS 2010. Liczby w nawiasach (zaznaczone kolorem bordowym) oznaczają analogiczne wartości przyjęte w ISCO-08.



Warto również zaznaczyć, że KZiS zachowuje zgodność z Klasyfikacją Zawodów Szkolnictwa Zawodowego (KZSZ). Zawody objęte kształceniem zawodowym zaznaczone są literką S. Jest ich łącznie 209, z czego kształcenie jednego zawodu wygaśnie w 2012 roku.

Prawnik to specjalista, sprzątaczka – pracownik przy pracach prostych

Zawody i specjalności są przyporządkowywane do grup na podstawie podobieństwa klasyfikacji zawodowych, czyli wiedzy i umiejętności wymaganych do realizacji zadań zawodowych. Uwzględniany jest zarówno poziom kwalifikacji, jak i specjalizacja.



Poziomy kwalifikacji świadczą o kompleksowości i zakresie umiejętności. Są kompatybilne ze stopniami kształcenia określonymi w Międzynarodowej Klasyfikacji Standardów Edukacyjnych (ISCED 97). Można je osiągnąć zarówno w ramach systemu szkolnego czy kursowego, jak również w wyniku praktyki. Wyróżniamy 4 szerokie poziomy kwalifikacji:

1. Szkoła podstawowa
   
2. Gimnazjum, liceum ogólnokształcące, profilowane, zasadnicza szkoła zawodowa
   
3. Szkoła policealna, technikum
   
4. Studia: wyższe zawodowe, magisterskie, podyplomowe, doktoranckie.

Przykładowo zawody sklasyfikowane do wielkiej grupy specjaliści (lekarz, prawnik, ekonomista itd.) wymagają 4 poziomu specjalizacji. Umiejętności niezbędne do ich wykonywania można zdobyć dopiero na studiach wyższych. Z kolei sprzątaczka domowa to zawód nie wymagający specjalnych kwalifikacji, dlatego sklasyfikowano go do wielkiej grupy pracownicy przy pracach prostych (1 poziom kwalifikacji odpowiada szkole podstawowej).

Drugi aspekt kwalifikacji, który pomaga sklasyfikować zawód do grupy dużej, średniej i elementarnej to specjalizacja. Jest zdefiniowana przez określoną wiedzę, umiejętność posługiwania się urządzeniami, narzędziami, rodzaj stosowanych materiałów czy produkowanych wyrobów lub świadczonych usług.