Klastry – nowy pomysł na budowanie konkurencyjności

W dzisiejszych czasach można już śmiało powiedzieć, że świat jest globalną wioską. Rozwój nowych technologii umożliwia konsumentom szybki i tani dostęp do informacji o produktach z całego świata. W związku z tym zasięgi rynków poszczególnych firm nakładają się. Ponadto nieograniczony zasób informacji powoduje, że konkurenci z całego świata szybko dowiadują się o wprowadzanych na rynek nowościach. Ułatwia to znacząco kopiowanie pomysłów oraz przechwytywanie innowacyjnych patentów. Ten oraz inne czynniki (m.in. krótki cykl życia produktów) spowodowały, że podstawą zapewniającą zysk firmie jest jej innowacyjność. Aby ją zapewnić, przedsiębiorcy potrzebują ośrodków badawczych, jednak ze względów finansowych na własne jednostki tego typu mogą sobie pozwolić tylko duże firmy. Mniejsze muszą tworzyć je wspólnie.

Podsumowując powyższe rozważania, można zauważyć, że dla pojedynczej firmy bycie konkurencyjną to nie lada wyzwanie. Sprzedając wyłącznie na lokalny rynek, firma natrafia bowiem na silną konkurencję spoza regionu czy kraju. Dlatego też przedsiębiorstwa, aby przetrwać na rynku, muszą się zrzeszać. Dotyczy to zwłaszcza firm z sektora MSP. We współczesnej gospodarce przedsiębiorstwa nie konkurują miedzy sobą samodzielnie, tylko jako grupy przedsiębiorstw zorganizowane w sieci współpracy – pisze M. E. Porter, ekspert w dziedzinie zarządzania strategicznego. Jednym z rodzajów takiej sieci współpracy jest klaster.

Klaster, czyli co?

Klaster to geograficzne zgrupowanie przedsiębiorstw tej samej lub pokrewnych branż połączonych ze sobą w ramach łańcucha produkcji poprzez wspólne ośrodki badawcze czy punkty obsługi poddostawców. Klaster podnosi innowacyjność i produktywność tworzących go przedsiębiorstw, jak również stanowi dobre środowisko wzrostu dla nowo powstałych firm.

Firmy pokrewnych branż, działające w klastrze mają większą „pojemność innowacyjną” (innovative capability). Po pierwsze, dzięki podziałowi kosztów na wiele podmiotów są w stanie utrzymać własne (klastrowe) centrum badawcze Po drugie, dzięki wspólnym projektom następuje szybka wymiana wiedzy między specjalistami z branży. Dodatkowo klaster daje jeszcze jeden impuls do szybszego wytwarzania innowacji – bodziec psychologiczny. Bliskość położenia firm z pokrewnych branż powoduje, że gdy jedna osiągnie sukces, to innym podmiotom klastra łatwiej niż jednostkom rozproszonym „uwierzyć”, że one również mogą go odnieść. Mają przecież podobne warunki wytwórcze, łańcuch dostaw, ich działalność regulują te same uwarunkowania prawne. Po czwarte i najważniejsze dla koncepcji klastra, firmy funkcjonujące w jego ramach są względem siebie konkurentami. Duże skupisko konkurentów na niewielkim obszarze powoduje z kolei wzmożoną rywalizację. I choć podstawą sukcesu firm w klastrze jest współpraca, to jej efektywność opiera się przede wszystkim na konkurencji.

Dla funkcjonowania klastra równie ważne są więzi nieformalne – organizowane wspólnie konferencje, kooperacja w ramach projektów, wreszcie spotkania pracowników w czasie wolnym. Te ostatnie klaster ułatwia pośrednio – wielu specjalistów z pokrewnych dziedzin pracuje, a więc i mieszka w niewielkiej odległości od siebie. Przez to w wolnym czasie, idąc przykładowo do pubu, łatwiej jest o nieformalną wymianę informacji i budowanie więzi. Kontakty i wiedza zgromadzona podczas tego typu spotkań ułatwiają formalną współpracę przedsiębiorstw w klastrze.

Uwarunkowania sukcesu

Choć koncepcja klastra może brzmieć jak paradoks, prawdą jest, że silniejsze otoczenie konkurencyjne firmy nie jest dla niej zagrożeniem, lecz szansą. Jak to możliwe? Podstawowym warunkiem korzyści z funkcjonowania w klastrze jest ponadlokalny zasięg rynków. Gdyby jedynym rynkiem zbytu dla przedsiębiorstw zlokalizowanych w klastrze był rynek lokalny, to z działania w nim firmy poniosłyby stratę, a nie zysk. W takiej sytuacji niemożliwa byłaby wymiana informacji i wiedzy między członkami klastra, nie mówiąc już o budowie więzi nieformalnych czy zaufaniu. Jednak przy założeniu, że firmy działają na rynku ponadlokalnym, szansa na wyraźne pokrycie się ich rynków zbytu jest niewielka. Z tego też powodu im większy zasięg rynku przedsiębiorstw w klastrze, tym efektywniejsza współpraca w jego ramach. Jak wykazały badania Harvard School of Business, klastry produkujące „na eksport” (poza rynek lokalny) mają wyższą produktywność i wytwarzają więcej patentów niż klastry produkujące na rynek lokalny.



Gdy podstawowym rynkiem zbytu przedsiębiorstw nie jest rynek lokalny, lecz większy, o dużej liczbie konsumentów, to firmy działające w klastrze nie muszą być dla siebie bezpośrednimi konkurentami. Geograficzny zasięg ich rynków, jak i grupy docelowe nie nakładają się. Co więcej, ponieważ działają w tej samej lub pokrewnych branżach, mogą dzielić się wiedzą, razem pracować nad nowymi technologiami czy produktami. Podsumowując, przedsiębiorstwa mogą ze sobą współpracować bez zagrożenia utraty pozycji na rynku.

Klaster rolniczy? To może działać!

Od czasu powstania koncepcji klastrów 20 lat temu ten sposób powiązania przedsiębiorstw rozpowszechnił się praktycznie na całym świecie. Co więcej, okazało się, że klastry sprawdzają się nie tylko w branżach opartych na innowacjach, jak na przykład w branży high tech, ale w większości branż. Klastry mogą odgrywać znaczącą rolę wszędzie tam, gdzie powodzenie firmy opiera się na wysokiej produktywności. M. E. Porter pisze: Wysoka produktywność nie zależy od branży, w jakiej rywalizują firmy, ale od tego, jak rywalizują. Klastry nie odgrywają jednak większej roli w tych branżach, w których sukces opiera się na dostępie do tanich czynników wytwórczych, np. surowców naturalnych.

Poniżej opisano sposób funkcjonowania czterech klastrów różnych branż funkcjonujących w Stanach Zjednoczonych, Francji i Włoszech.

Klaster wysokich technologii

Dobrym przykładem klastrów wysokich technologii jest funkcjonujący w USA (Południowa Arizona) klaster branży fotoniki, w której wykorzystuje się promieniowanie elektromagnetyczne do przenoszenia i przetwarzania informacji. Początki tego klastra sięgają 1964 roku, kiedy założono tam ośrodek naukowo-badawczy – Centrum Badań Optycznych. W latach 80. i 90. duża część pracujących w nim naukowców zaczęła zakładać w jego pobliżu liczne przedsiębiorstwa z branży fotoniki. Stały się one podstawą powstającego klastra. Klaster powstał z inicjatywy samych przedsiębiorstw, ale zarządzany jest przez krajowe stowarzyszenie branżowe (AOIA - Amerykańskie Stowarzyszenie Optyki Przemysłowej w postaci 12-osobowej rady nadzorczej). Z biegiem czasu klaster rozszerzył swoją działalność o branże powiązane: badania i produkcję z zakresu obronności (badania kosmiczne) oraz oprogramowania i IT (telekomunikacja). Przedsiębiorstwa tych branż nie dołączyły do klastra fotoniki przypadkowo – w udoskonalaniu technologii wykorzystują bowiem wiedzę, którą dysponują producenci z branży fotoniki.

Klaster turystyczny

W branży turystycznej zrzeszanie się przedsiębiorców jest równie ważne, jak w innych branżach. Powód: kompleksowego produktu turystycznego nie jest w stanie zaoferować jeden przedsiębiorca. Aby przyciągnąć turystów do danego regionu, potrzebna jest zarówno współpraca pomiędzy właścicielami obiektów wypoczynkowych, jak i między nimi a lokalnymi władzami.

Przykładem klastra turystycznego, który może służyć za wzór dla innych, jest ten stworzony w regionie Aude-Pays Cathare we Francji. Pierwszy krok polegał na wzmocnieniu wspólnej oferty i stworzeniu spójnego wizerunku. Aby to osiągnąć, tamtejsi przedsiębiorcy zaczęli budować nowe hotele oraz odnawiać istniejące obiekty w unikatowym stylu tradycyjnym. Współpraca przeniosła się również na grunt finansowy – przedsiębiorcy wspólnie poszukują i wykorzystują przyznane fundusze unijne. W działanie klastra włączyły się także władze samorządowe. Wraz z przedsiębiorcami wypracowały charakterystyczne dla regionu produkty turystyczne (rękodzielnictwo), oferowanym wyrobom nadają również lokalne etykiety jakości. Dzięki wspólnym działaniom regionowi udało się zająć silną pozycję na krajowym i międzynarodowym rynku turystycznym. Bez współpracy wielu podmiotów kampania promocyjna prowadzona wyłącznie przez władze nie przyniosłaby tak dobrych efektów.

Klaster rolniczy

Region Emilia-Romagna, położony w północnej części Półwyspu Apenińskiego należy do najszybciej rozwijających się regionów Włoch i Europy. Co ciekawe, przemysłem wiodącym nie jest tam żaden przemysł z kategorii high-tech, ale rolnictwo. Sukces firm z tego regionu tkwi zwłaszcza w małych, często rodzinnych biznesach silnie powiązanych i kooperujących ze sobą, których kontakty oparte są na wzajemnym zaufaniu.

Powodzenie regionu wynika również z obecności na jego obszarze jednego z największych we Włoszech ośrodków naukowych i badawczych. W regionie Emilia-Romagna zlokalizowane są cztery uniwersytety: w Bolonii, Ferrarze, Modenie i Parmie. Na każdym z nich funkcjonuje jednostka odpowiedzialna za transfer innowacji do przedsiębiorstw. Ponadto w regionie działają również tzw. centra transferu technologii. Są to inicjatywy prywatne (powoływane przez grupy przedsiębiorców), dofinansowywane jednak przez władze regionalne. Ich celem jest natomiast wzmocnienie konkurencyjności przemysłu rolniczego regionu Emilia-Romagna. Ma się to odbywać poprzez rozwój i zarządzanie systemem powiązań między poszczególnymi przedsiębiorstwami oraz między nimi a jednostkami naukowo-badawczymi, instytucjami wsparcia finansowego, a także administracją publiczną. Dzięki szybszemu przepływowi informacji i środków pieniężnych innowacje będą efektywniej wdrażane do rolnictwa.

Kalifornijski klaster produkcji wina

W stanie Kalifornia w USA produkowane jest wino eksportowane na cały świat. Główną przyczyną sukcesu tego produktu jest silnie rozwinięta współpraca pomiędzy plantatorami winogron, wytwórcami wina, producentami maszyn rolniczych oraz butelek i etykiet, a także agencjami reklamowymi. Ponadto klaster produkcji wina współpracuje z klastrem turystycznym Kalifornii oraz klastrem restauracyjnym tego regionu. Oprócz silnej współpracy wewnątrz klastra występuje tu również międzybranżowa współpraca międzyklastrowa.

Wpływ klastrów na rynek pracy regionu

Harvard School of Business przeprowadziła dla Stanów Zjednoczonych badanie mające na celu ocenę wpływu zgrupowań przedsiębiorstw na gospodarkę regionu. Jako czynnik charakteryzujący kondycję ekonomiczną regionu wzięto pod uwagę średnią płacę. W wyniku podjętych badań sformułowano trzy ważne wnioski:

1. Im wyższy poziom zatrudnienia w danym klastrze, tym wyższe w nim płace w porównaniu do średniej krajowej płacy w klastrach.
2. Im więcej ludności z danego regionu pracuje w klastrze, tym wyższy średni wzrost płac w tym regionie.
3. Im bardziej zbliżona struktura branżowa klastra do struktury zatrudnienia w regionie, tym
   wyższy w tym regionie wzrost średniej płacy. Innymi słowy – średnia płaca w regionie będzie rosła na skutek funkcjonowania w nim klastrów, ale tylko wtedy, jeżeli będą one zakładane w tych branżach, które od dłuższego czasu są specjalizacją regionu i zatrudniają najwięcej ludności.

W roku 2011 przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych kolejne badanie wpływu klastrów na gospodarkę regionu. Wyniki potwierdziły zależność między obecnością klastrów a wzrostem średniej płacy w regionie. Pokazały również, że klastry wpływają pozytywnie na wzrost poziomu zatrudnienia w regionie, a nawet wydają się być jednym z najważniejszych czynników jego wzrostu.

Hanna Przeniosło