Emerytury w Polsce i Europie

11 maja sejm przyjął nowelizację ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Docelowo wiek emerytalny w Polsce dla kobiet i mężczyzn zostanie zrównany i wydłużony do 67. roku życia. W innych krajach widać podobne tendencje.

Stopniowe zmiany

Nowe przepisy dotyczące emerytur i rent zaczną w Polsce obowiązywać w 2013 roku. Proces przedłużania wieku emerytalnego będzie postępował powoli – każdego roku będzie wzrastał o trzy miesiące. Docelowy poziom przechodzenia na emeryturę w wieku 67. lat zostanie osiągnięty w przypadku mężczyzn w 2020 roku, a dla kobiet dopiero w 2040 roku. Reforma nie obejmie jednak mężczyzn urodzonych przed 31 grudnia 1947 roku i kobiet urodzonych przed 31 grudnia 1952 roku, a także osób, które w szczególnych warunkach przepracowały 25 lat oraz rolników z 30-letnim stażem.

Nowelizacja dopuszcza przejście na wcześniejsze emerytury: po 62. roku życia dla kobiet i po 65. dla mężczyzn. W takich przypadkach największe znaczenie odegra staż pracy. Będzie wymagany odpowiednio 35-letni okres składkowy dla kobiet i o 5 lat dłuższy dla mężczyzn. Osoby spełniające te kryteria będą mogły wówczas liczyć na świadczenia w wysokości 50% pełnej kwoty emerytury z FUS. Zmiany czekają również funkcjonariuszy służb mundurowych. Na emerytury będą oni mogli przechodzić w wieku 55 lat, po 25 latach służby.

Więcej emerytów, wyższe świadczenia

Zmiany w łącznej liczbie emerytów i rencistów w Polsce na przestrzeni ostatnich lat pokazuje wykres 1. W latach 2000-2006 odnotowano systematyczny spadek ich liczby. Później tendencja się odwróciła i liczba emerytów i rencistów w naszym kraju znacząco się zwiększała aż do 2009 roku, od kiedy to znów obserwujemy spadek liczebności tej grupy. W 2011 roku w Polsce było 9 mln 123 tys. emerytów i rencistów, co stanowi prawie 1/4 populacji Polaków. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że mimo wspomnianych zależności niepokojące zmiany zaszły w strukturze osób pobierających świadczenia. Od 2000 do 2009 roku występował bowiem systematyczny wzrost liczby emerytów (z 4 mln 630 tys. w 2000 roku do 6 mln 376 tys. w 2009 roku), przy jednoczesnym spadku liczby rencistów.



Mimo mniejszej liczby pobierających świadczenia łączna kwota świadczeń emerytalno-rentowych stopniowo wzrasta. W 2010 roku wyniosła 170 879 mln PLN i była wyższa o 5,5% w porównaniu z rokiem 2009. Jak pokazuje wykres 2., zwiększa się również przeciętna miesięczna kwota emerytur i rent brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych. W 2011 roku wyniosła ona 1 727,78 PLN, co stanowi wzrost o ponad 5% w stosunku do roku poprzedniego. Na kwotę złożyły się przeciętne wypłaty z ZUS-u, które wynosiły w 2011 roku 1 845,44 PLN, oraz świadczenia z KRUS-u: 986,24 PLN.



Nieznacznie zmniejszył się natomiast dystans między dochodem emerytów a dochodem osób aktywnych zawodowo. Na przestrzeni ostatnich lat obserwowano wahania relacji przeciętnej miesięcznej emerytury brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, co ukazuje wykres 3. W 2000 roku relacja ta wynosiła 63,7%, a w 2005 roku osiągnęła najwyższy jak dotąd poziom 66,6%. Później nastąpił jednak stopniowy spadek, aż do 59,1% w 2008 roku. Od tej pory obserwujemy tendencję rosnącą i w 2010 roku relacja ukształtowała się na poziomie 62,2%.

Dwóch na jednego

Jak widać, rosnące potrzeby systemu ubezpieczeń społecznych wręcz wymuszają wprowadzanie zmian. Projekt przedłużenia wieku emerytalnego w Polsce nie jest zresztą odosobniony. Podobne tendencje dominują w większości państw europejskich. Nic dziwnego, bowiem aż dla 1/4 Europejczyków właśnie emerytura stanowi główne źródło utrzymania. Dlatego nieprzypadkowo Unia Europejska ogłosiła rok 2012 Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. Jego celem jest zwrócenie uwagi opinii publicznej na wkład, jaki do społeczeństwa wnoszą osoby starsze. Ma to zachęcić polityków i różne instytucje do podejmowania konkretnych działań z myślą o tworzeniu warunków sprzyjających aktywności osób starszych i wzmacnianiu solidarności międzypokoleniowej. W Polsce wraz ze wspomnianą nowelizacją ustawy o emeryturach i rentach sejm przyjął też poprawkę, która zobowiązała Ministra Pracy, aby do końca grudnia 2013 roku przygotował program wspierania zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób powyżej 60. roku życia oraz wspierania równości płci na rynku pracy.

Powodów do przeprowadzenia reform systemów emerytalnych należy upatrywać przede wszystkim w wydłużaniu się długości życia oraz wypłacaniu coraz niższych świadczeń emerytalnych, nieadekwatnych do potrzeb i oczekiwań ludzi. Długość życia ciągle się wydłuża, co jest niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem, ale wraz z nim zwiększa się też liczba osób w wieku poprodukcyjnym, które otrzymują świadczenia emerytalne. System polegający na zasadzie „solidaryzmu pokoleń” jest więc coraz mniej efektywny, za to budżety państw są jeszcze bardziej obciążane. Wystarczy wspomnieć, że tylko w ubiegłym roku ZUS uzyskał łącznie ponad 50 mld PLN wsparcia z budżetu państwa i z tytułu zaciągniętych kredytów bankowych.

W dodatku w najbliższych dekadach struktura wiekowa mieszkańców UE ma się zmienić na niekorzyść osób w wieku poprodukcyjnym. Z przygotowanego przez Komisję Europejską sprawozdania „The 2012 Ageing Report” wynika, że choć w 2060 roku populacja Europejczyków będzie nieco liczniejsza (517 mln wobec 502 mln w 2010 roku), to niemal co trzeci obywatel będzie miał 65 lat lub więcej. Przewiduje się, że średnia długość życia wzrośnie z 76,7 lat w 2010 roku do 84,6 lat w 2060 roku w przypadku mężczyzn oraz z 82,5 lat do 89,1 lat w przypadku kobiet. Jednocześnie będzie coraz mniej ludzi w wieku produkcyjnym – odsetek osób w wieku od 15 do 64 lat spadnie z 67% do 56%. Oznacza to, że na każdego emeryta lub rencistę będą przypadać zaledwie dwie – a nie tak, jak teraz, cztery – osoby w wieku produkcyjnym. Tabela 1. pokazuje, jak w wybranych krajach UE kształtuje się oczekiwana długość życia w wieku 65 lat, a zatem poniekąd przez jaki okres emeryci będą pobierać swoje świadczenia.



Takie zmiany demograficzne mogą nieść za sobą poważne konsekwencje z punktu widzenia finansów publicznych w UE. Już teraz same emerytury pochłaniają średnio 10% PKB. W ciągu następnych 50 lat wskaźnik ten może wzrosnąć nawet do 12,5%. Uwzględniając wszystkie świadczenia publiczne związane bezpośrednio z wiekiem (emerytury, opieka zdrowotna i długoterminowa), wydatki zwiększą się z obecnych 25% do około 29% PKB. Pomimo podobnych problemów demograficznych sytuacja wygląda inaczej w poszczególnych krajach. W dużej mierze wynika to z różnic w realizacji reformy emerytalnej. Irlandia wydaje obecnie na emerytury tylko 6% swojego PKB, podczas gdy we Włoszech wskaźnik ten wynosi 15%.

W innych krajach też popracują dłużej

Takie niepokojące prognozy sprawiły, że rządy kolejnych krajów zaczęły dostrzegać potrzebę reform systemu emerytalnego. W większości wypadków w głównej mierze sprowadzają się one do wydłużenia wieku emerytalnego, czasami nawet powyżej 70. roku życia. Właśnie tak długo na swoją emeryturę będą musieli czekać mieszkańcy Danii. Zmiany zaczną tam obowiązywać od 2040 roku i obejmą zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Konieczność podwyższenia wieku emerytalnego dostrzeżono również w Finlandii. Obecnie na emeryturę można tam przejść już w wieku 63 lat. Zgodnie z nowymi założeniami będzie to możliwe dopiero po ukończeniu 65. roku życia. Co ciekawe, w czasie debaty społecznej większość Finów akceptowała te zmiany.

Bardziej skomplikowany system obowiązuje w Szwecji, gdzie wcześniejsze świadczenie można pobierać już w wieku 61 lat, ale jego wysokość jest wówczas mniejsza niż w przypadku osób, które osiągną dłuższy staż pracy. Dlatego niewielu Szwedów decyduje się na to rozwiązanie, pozostając aktywnym zawodowo przeciętnie do 63. roku życia. Popularne jest tam też łączenie części etatu z odpowiednio mniejszą emeryturą lub jej czasowe zawieszenie na okres pracy. Z kolei minimalna emerytura gwarantowana przez państwo jest wypłacana w wieku 65. lat, a każdy obowiązkowo musi zrezygnować z pracy po ukończeniu 67. roku życia.

We Francji reformę emerytalną uchwalano jeszcze w 2010 roku. Spotkało się to zresztą z silnym sprzeciwem społeczeństwa. Doszło do masowych protestów związkowców i największej fali manifestacji i strajków za kadencji ówczesnego prezydenta Nicolasa Sarkozy\"ego. Francuski rząd zdecydował, że minimalny wiek emerytalny będzie stopniowo wzrastał z 60 do 62 lat. Także o dwa lata wydłuży się czas oczekiwania na emeryturę w pełnej wysokości – z 65 do 67 lat.

Do 67. roku życia będą pracować również Niemcy. U naszych zachodnich sąsiadów wdrażanie reformy emerytalnej rozpoczęto w 2012 roku. Wiek emerytalny ma stopniowo wzrastać o jeden miesiąc przez najbliższe 12 lat. Później, przez kolejne sześć lat, będzie wydłużać się o kolejne dwa miesiące rocznie. Dzięki temu w 2029 roku ustawowy wiek emerytalny wyniesie w Niemczech 67 lat. Rok wcześniej ten sam poziom ustawowego wieku emerytalnego zostanie osiągnięty w Wielkiej Brytanii. Jeszcze niedawno Brytyjczycy – tak samo, jak Polacy – przechodzili na emeryturę w wieku 60 (kobiety) i 65 lat (mężczyźni). Zmiany rozpoczęto w 2010 roku, by od października 2020 roku wiek emerytalny wyniósł 66 lat dla mężczyzn i kobiet. Te same zasady dla obu płci obowiązują również w Czechach, a przejście na emeryturę zależy tam także od daty urodzenia osoby ubezpieczonej. W przypadku urodzonych w 1959 roku wiek emerytalny wynosi 64 lata, po czym stopniowo rośnie i dla urodzonych w 1983 roku sięga 68 lat.

We Włoszech reforma systemu emerytur stała się jednym z fundamentów antykryzysowego programu oszczędnościowego rządu Mario Montiego. Sprowadza się ona głównie do podniesienia wieku emerytalnego. W najbliższym czasie Włosi będą musieli pozostawać aktywni zawodowo przynajmniej o jeden rok dłużej, a na emeryturę będą mogli przejść w wieku od 66 do 70 lat. Dla kobiet wiek emerytalny został podniesiony o dwa lata – z 60 do 62 lat. Na tym się jednak nie skończy. W 2014 roku wiek emerytalny kobiet zostanie we Włoszech podniesiony do 64 lat, w 2015 do 65 lat, a w 2018 wynosić będzie już 66 lat. Docelowo wartości zostaną zrównane i wszyscy Włosi będą pracować aż do 70. roku życia.

Emerytura prywatna albo wcale

Za wzór dobrze przeprowadzonych reform emerytalnych często stawiane jest Chile. W 1981 roku ówczesny system oparty na umowie międzypokoleniowej był bliski bankructwa, dlatego zdecydowano się na jego reformę. Wprowadzono całkowicie prywatny system emerytalny. Gromadzenie kapitału odbywa się w prywatnych funduszach emerytalnych, z których otrzymuje się przyszłą emeryturę. Poza tymi środkami osoby, które mają co najmniej 20-letni staż pracy, mogą liczyć na dodatkowe świadczenie od państwa. Wydatki nie są jednak finansowane z przymusowych składek na ubezpieczenia społeczne, lecz z podatku VAT.

Chilijski system emerytalny z różnym skutkiem wprowadzono również w innych krajach, głównie Ameryki Łacińskiej. Oczywiście trzeba wziąć pod uwagę pewne specyficzne uwarunkowania, jakimi charakteryzują się tamte społeczeństwa, dlatego ciężko przewidzieć, jak taki system sprawdziłby się w europejskich standardach. Jest też cały szereg państw, gdzie w ogóle nie ma powszechnych emerytur. W krajach Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji na emerytury może liczyć tylko wąska grupa urzędników państwowych i wojskowych. Z kolei w Chinach co prawda system emerytalny jest dobrowolny, ale i tak największe przywileje zarezerwowane są dla działaczy partyjnych, którzy pobierają 3-krotnie wyższe uposażenia od pozostałych obywateli.

Dzięki podejmowanym działaniom, mimo problemów demograficznych Europejczycy mogą być względnie spokojni o swoje przyszłe emerytury. W niemal wszystkich państwach członkowskich UE obecnie obowiązujący wiek emerytalny zostanie wydłużony i zrównany. Dużą wagę przywiązuje się również do ograniczenia przywilejów emerytalnych, zwłaszcza możliwości przechodzenia na wcześniejsze świadczenia. Trzeba więc liczyć się z tym, że przyjdzie nam dłużej pracować, ale też powinnyśmy dłużej żyć. Dlatego powinno wystarczyć czasu na chwile wytchnienia na emeryturze.