Artykuły

Czym jest chomikowanie pracy?

13.08.2012 Autor: Karol Wolski, Małgorzata Szymańska
Artykuł opisuje zjawisko chomikowania pracy, a więc zatrzymywania w firmie nadwyżkowej części pracowników w czasie spowolnienia gospodarczego w celu wykorzystania ich w trakcie kolejnego wzrostu. W tekście opisano przyczyny opłacalności metody chomikowania. Wyróżniono też mechanizmy towarzyszące przetrzymywaniu pracowników, w szczególności konieczność ograniczania ich efektywności. Opisano wpływ chomikowania na rynek pracy i przepływ pomiędzy grupą zatrudnionych i bezrobotnych. W ostatnim akapicie artykułu znajdują się dane z polskich badań związanych ze zjawiskiem chomikowania pracy. Zwrócono uwagę na ilość firm przetrzymujących pracowników oraz na czynniki wpływające na wybór tej strategii przez przedsiębiorcę.
W okresie spadku koniunktury wiele firm musi podejmować trudne decyzje kadrowe i finansowe. Mniejszy popyt na produkt sprawia, że do jego produkcji nie trzeba zatrudniać wszystkich pracowników. Najprostszym rozwiązaniem wydaje się zwolnienie części personelu. Wielu menedżerów nie decyduje się jednak na ten krok. Zamiast tego firmy przechowują nadwyżkowych pracowników, czekając na okres dobrej koniunktury i ponowny wzrost produkcji. Zjawisko to nazwano w Polsce chomikowaniem pracy. Poniższy artykuł przedstawia mechanizmy i cele finansowe firm związane z tym zjawiskiem.

Definicja


Chomikowanie pracy (ang. labour Harding) jest od dziesięcioleci badane przez amerykańskich i zachodnioeuropejskich ekonomistów i definiowane w tamtejszej literaturze jako zatrzymywanie w firmie nadwyżkowej części pracowników w czasie spowolnienia gospodarczego. Zjawisko to zachodzi wtedy, gdy koszty zwolnień i zatrudniania przekraczają bieżące koszty pracy. Oznacza to, że pracodawcy rezygnują ze zwolnienia nadmiaru personelu ze względu na koszty związane z odprawami oraz późniejszą ponowną rekrutacją na wolne stanowisko w okresie wzrostu. Zazwyczaj zjawisko to dotyczy wyspecjalizowanych pracowników o rzadkich umiejętnościach, bądź takich, w których szkolenie firma włożyła dużo pieniędzy. Są to bowiem pracownicy, których proces rekrutacji i derekrutacji jest najtrudniejszy i najdłuższy.

O zjawisku chomikowania pracy na Polskim rynku można mówić od połowy lat dziewięćdziesiątych. Uznaje się, że w tym okresie nastąpiła względna stabilizacja po przemianach gospodarczych. W okresie przed transformacją występował duży przerost zatrudnienia. Nie miał on jednak związku z rynkowymi decyzjami pracodawców, ale z mechanizmami gospodarki centralnie planowanej. Takie nadprogramowe zatrudnianie nie może być uznawane za chomikowanie pracy, gdyż zjawisko to musi być wybraną przez pracodawcę strategią dostosowywania sposobu pracy i liczby personelu do wahań popytu na produkt bądź usługę.

Przyczyny i metody chomikowania pracy


Najważniejszą teorią leżącą u podstaw zjawiska chomikowania jest cykliczność koniunktury. Uznaje się, że wzrost i spadek są fazami cyklu koniunkturalnego, gdyż dla gospodarki charakterystyczne są następujące po sobie okresy przyspieszenia i spowolnienia. Powiązania gospodarcze pomiędzy państwami powodują, że okresy te stały się wskaźnikami globalnymi. W ostatnich latach przejawem zmian faz koniunkturalnych był silny wzrost gospodarczy lat 2002-2006 oraz globalny kryzys lat 2007-2010. Współczesny cykl koniunkturalny cechują fazy ożywienia i recesji z punktami zwrotnymi w postaci szczytu i dna cyklu. Cykle te trwają zazwyczaj nie dłużej niż 4 lata. Fazy cyklu koniunkturalnego obrazuje wykres 1.



Drugim czynnikiem kluczowym dla zjawiska chomikowania pracy jest założenie o istnieniu kosztów związanych ze zmianą personelu. Należą do nich koszty odpraw i formalności będących skutkiem rozwiązywania kontraktów, ale też wcześniejszy wkład finansowy firmy włożony w szkolenia i podnoszenie kwalifikacji zwalnianego pracownika. Dodatkowo, jeśli firma przetrwa okres gorszej koniunktury, musi liczyć się z koniecznością zatrudnienia i wyszkolenia nowego personelu w trakcie kolejnego wzrostu. Pracodawca zwalniający specjalistę liczy się też z utratą pracownika na rzecz konkurencji.

Główną przyczyną chomikowania pracy jest więc chęć oszczędnego gospodarowania zasobami ludzkimi. Jeśli koszty pracy są niższe niż koszty zwolnień i rekrutacji, opłacalne jest przetrzymanie nadwyżki pracowników w trakcie słabszego okresu, by później, po wzroście gospodarczym, nie poszukiwać cennych specjalistów. W związku z tym zgodnie z literaturą zjawisko chomikowania pracy występuje tym częściej, im wyższe koszty ponosi pracodawca w związku z rotacją pracowników oraz im bardziej optymistyczne są jego oczekiwania co do szybkości poprawy sytuacji na rynku. Decyzja o przechowaniu nadprogramowego personelu musi jednak pociągać za sobą zmiany w systemie pracy firmy. Pracowników jest zbyt dużo, stąd, pracując efektywnie, wyprodukują zbyt dużo towaru, na który na rynku nie ma popytu. Taka sytuacja powiększy zaś straty firmy. W związku z tym, mając nadprogramowych pracowników, przedsiębiorstwo musi zdecydować się na zmniejszenie ich produktywności. W literaturze taki proces zwany jest zmniejszeniem wykorzystania czynnika pracy.

Istnieją dwa sposoby zmniejszania produktywności pracowników. Zatrudnieni mogą być przesuwani do zadań niezwiązanych bezpośrednio z produkcją lub wysyłani na szkolenia odbywające się w trakcie godzin pracy. Liczba godzin pracy pozostaje wiec stała, ale personel wkłada mniej wysiłku w jedną godzinę swojej pracy. Drugim sposobem jest skracanie godzin pracy części lub wszystkich członków załogi. W takim wypadku rezygnuje się z godzin nadliczbowych oraz zamienia pełne etaty na pracę w niepełnym wymiarze godzin. W ten sposób wszyscy zatrudnieni pracują, wykorzystując cały swój potencjał, ale robią to krócej i wytwarzają mniej produktu. Dzięki zastosowaniu tych strategii istnieje możliwość przechowania najcenniejszych dla przedsiębiorstw pracowników. W trakcie dekoniunktury zwalnianych jest więc mniej osób niż wynikałoby to z obniżenia popytu na produkty firmy. Proces derekrutacyjny odbywa się też z pewnym opóźnieniem. Z kolei w trakcie powrotu dobrej sytuacji na rynku przyjmuje się mniej osób, ponieważ wykorzystany może być potencjał pracowników do tej pory nadwyżkowych. Sytuację rotacji personelu w kryzysie przy założeniu kosztów zwolnień i rekrutacji oraz braku tych kosztów obrazuje wykres 2. Dodatkowo na wykresie uwzględniono możliwość dostosowania liczby przepracowywanych przez pracowników godzin.



Uwidoczniony na wykresie niższy poziom zwalniania i zatrudniania związany jest z kosztami rotacji personelu. W krótkim czasie (odcinek t0 – t1) dostosowanie godzin pracy jest zaś tańsze od zwalniania pracowników, co wpływa na opóźnienie procesów derekrutacyjnych względem spadku popytu na produkt. Oczywiście chomikowanie pracy nie oznacza zupełnego braku zwolnień. Jest to jedynie ograniczenie ich liczby w stosunku do skali spadku popytu. Pewni pracownicy zostaną zwolnieni. Sytuację wyczerpania się możliwości zmniejszania liczby godzin pracy w trakcie przedłużającego się kryzysu obrazują odcinki t1 – t2 na wykresie 2. Także przyjmowanie pracowników po wzroście odbywa się z opóźnieniem. Nowe osoby zatrudniane są dopiero po wyczerpaniu możliwości zwiększania liczby godzin już zatrudnionych (odcinek t3 – t4).

Chomikowanie pracy w Polsce


W Polsce badania nad chomikowaniem pracy w sytuacji dekoniunktury można było wykonywać dopiero po zakończeniu procesów związanych z transformacją. Pod uwagę brany był więc kryzys lat 1999-2002 spowodowany kolejno kryzysami zadłużeniowymi Rosji i Brazylii, wzrostem cen ropy i krachem giełdowym związanym z przeszacowaniem wartości spółek internetowych przez inwestorów. Kolejny okres dekoniunktury to światowy wielki kryzys lat 2007-2010, którego przyczyną były spekulacje na rynku nieruchomości i zbyt mało restrykcyjne regulacje przy udzielaniu kredytów. Badaniami chomikowania pracy w polskich warunkach w trakcie tych spadków gospodarczych zajęli się eksperci związani z Instytutem Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego: Paweł Strzelecki, Robert Wyszyński i Katarzyna Saczuk. Analizy przeprowadzili na podstawie oceny procykliczności zmian wydajności pracy w przedsiębiorstwach, analizy przepływów na rynku pracy oraz na postawie wyników ankiety przeprowadzonej wśród pracodawców. Pierwszy aspekt związany jest z opisanym w poprzednim rozdziale, a ujawniającym się w firmach chomikujących pracę mechanizmem zmniejszania wydajności pracy zatrudnionych w czasie kryzysu. Związane jest to z koniecznością ograniczania efektywności pracowników po podjęciu decyzji o przechowaniu nadmiaru personelu do czasu powrotu koniunktury. Badanie przepływów na rynku pracy pozwala na monitorowanie ilości zwalnianych pracowników w zależności od kondycji gospodarki. W firmach chomikujących w trakcie spadków zwalnia się mniej osób niż wynikałoby to z pogorszenia sytuacji gospodarczej, zaś w trakcie wzrostu nie zatrudnia się dużej ilości dodatkowego personelu. Ankieta dla pracodawców zawierała pytania dotyczące metod dostosowywania ilości personelu i reorganizacji pracy w trakcie pogarszającej się sytuacji gospodarczej.
Przeprowadzone analizy potwierdziły występowanie zjawiska chomikowania pracy, w szczególności na początku okresu dekoniunktury. Analizy przepływów na rynku pracy wskazują na mniejszy niż wynikałoby z zahamowania gospodarczego wzrost liczby osób bezrobotnych. Okazało się, że w okresach spowolnienia gospodarczego zmniejsza się przede wszystkim przepływ z bezrobocia do zatrudnienia, a więc bardziej wyraźne jest zahamowanie przyjmowania nowych pracowników niż zwalnianie dotychczasowych. Analizy wydajności pracy potwierdzają dane z analiz przepływów. W szczególności na początku okresu dekoniunktury pracodawcy ograniczali liczbę przepracowanych godzin bez nagłego zwalniania personelu. Dopiero przedłużający się kryzys wpływał na redukcję zatrudnionych.

Podobne wnioski płyną z danych opublikowanych w raporcie „Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy”, który jest częścią projektu realizowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. Zgodnie z wynikami badań w Polsce w obliczu kryzysu nie ograniczano liczby pracujących, zmniejszono za to przeciętny czas pracy. Okazuje się, że zatrudnienie w Polsce nawet nieznacznie wzrosło, jednak produktywność została ograniczona przez zniesienie nadgodzin i obniżenie średniego czasu pracy poniżej 40 godzin tygodniowo. W związku z tymi cięciami nakład roboczogodzin w Polsce spadł w 2009 roku o 0,4%. Bardziej pogorszyła się w tym okresie sytuacja mężczyzn niż kobiet. Związane jest to z sektorową strukturą oddziaływania kryzysu. Największe spadki zatrudnienia wystąpiły w przemyśle i budownictwie, gdzie zatrudnia się największą ilość mężczyzn.

Badania ankietowe przeprowadzane przez specjalistów z Instytutu Ekonomicznego NBP dostarczają dodatkowych danych. Zgodnie z ich wynikami aż 30% przedsiębiorstw decydowało się na chomikowanie pracy w 2009 roku. Zarządzający tymi firmami deklarowali, że nie planują zwalniania pracowników pomimo pogorszenia sytuacji lub przeprowadzanej restrukturyzacji. Dla porównania firmy zwalniające pracowników w sposób nieselektywny stanowiły 22% próby. Wśród ankietowanych przedsiębiorców 15% decydowało się na zwolnienia selektywne, głównie osób bez stałej umowy. Oddzielną grupę tworzyły przedsiębiorstwa, które nie zwalniały pracowników, ponieważ ich sytuacja nie uległa pogorszeniu. Strukturę odpowiedzi na pytania o sytuację przedsiębiorstwa i metodę dostosowania zatrudnienia przedstawia tabela 1.



Badania wskazują nie tylko na wysoki odsetek przedsiębiorstw chomikujących, ale również na zróżnicowanie strategii radzenia sobie z kryzysem. Dodatkową zmienną wpływającą na przyjętą przez firmę strategię postępowania są oczekiwania przedsiębiorcy co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej i stabilność finansowa firmy. Im bardziej optymistyczne oczekiwania i lepsza sytuacja finansowa, tym większe prawdopodobieństwo wdrożenia strategii chomikowania. Postrzeganie spadku produkcji jako długotrwałego przy bardzo złej kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa zwiększa prawdopodobieństwo zwolnień.

Zakończenie


Chomikowanie pracy może być najbardziej opłacalną strategią dla przedsiębiorstwa dotkniętego chwilowym spadkiem popytu na produkty, jednak przede wszystkim jest to mechanizm wpływający na cały rynek. Dzięki chomikowaniu ograniczona zostaje liczba zwolnień, co opóźnia oddziaływanie dekoniunktury na rynek pracy. Co prawda zahamowane zostaje przyjmowanie nowych pracowników, co wpływa na przedłużanie okresu poszukiwania pracy, ale chroni rynek przed nagłym wzrostem ilości osób bezrobotnych.

Bibliografia
Bukowski M. (red.), Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy. Europejski Fundusz Społeczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010.
Bukowski M. (red.), Zatrudnienie w Polsce 2010. Integracja i globalizacja. Europejski Fundusz Społeczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011.
Burlita A., Maniak G., Zelek A. (red.), Przetrwać dekoniunkturę. Przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe wobec kryzysu, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2011.
Clark C. S., Labor Hoarding in Durable Goods Industries, „The American Economic Review” 1973, nr 5, 811-824.
Sbordone M. A., Interpreting the Procyclical Productivity of Manufacturing Sectors: External Effects or Labor Hoarding?, „Journal of Money, Credit & Banking” 1997, nr 1, 26-45.
Strzelecki P., Wyszyński R., Saczuk K., Zjawisko chomikowania pracy w polskich przedsiębiorstwach po okresie transformacji, „Bank i Kredyt” 2009, nr 6, 77-104.
Karol Wolski<br>Małgorzata Szymańska