Absolwent na praktyce – nowe przepisy dotyczące staży absolwenckich

28 sierpnia 2009 roku weszła w życie ustawa o praktykach absolwenckich. Taki akt prawny był bardzo potrzebny, ponieważ dotychczasowe przepisy nie regulowały zasad stażu dla absolwentów. Tymczasem brak doświadczenia i obycia z pracą jest dla wielu młodych osób przeszkodą w starcie na rynku pracy. Praktyki od zawsze były dobrą okazją do zdobycia pierwszych doświadczeń, lecz brak odpowiednich regulacji przekładał się na stosunkowo małe zainteresowanie pracodawców zatrudnieniem praktykantów.

Praktykant na umowie

Przed wejściem w życie ustawy o praktykach absolwenckich dużym problemem była kwestia umowy, w oparciu o którą można było zatrudnić stażystę. Najczęściej praktykanci byli zatrudniani na podstawie umowy zlecenia lub umowy o dzieło, rzadziej była to umowa o pracę na okres próbny bądź czas określony. Zwłaszcza dwa ostatnie rodzaje umów generują duże koszty, na które składa się nie tylko podstawowe wynagrodzenie, ale też koszty pośrednie. Dodatkowe wydatki związane są z badaniami lekarskimi nowego pracownika, ubezpieczeniami społecznymi, odpłatnym urlopem wypoczynkowym czy płatnym zwolnieniem chorobowym. Wymienione elementy często powodowały, że pracodawcy nie chcieli zatrudniać osób bez doświadczenia zawodowego. Przyczyną był brak gwarancji, że opisywane koszta zwrócą się poprzez wyniki osiągane w pracy.

Tymczasem, zgodnie z nowymi przepisami praktykanta można zatrudnić na podstawie specjalnej umowy o praktykę absolwencką. Umowa ta nie ma jednak charakteru umowy o pracę, tylko jest dokumentem cywilnoprawnym. Oznacza to, że tylko nieliczne przepisy Kodeksu Pracy dotyczą zatrudnienia młodego stażysty. W ustawie zapisano, iż pracodawca będzie musiał respektować jedynie normy w zakresie dyskryminacji oraz czasu pracy. Praktykanta obejmą więc wszystkie regulacje dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu, bez względu na wiek, płeć, rasę, wyznanie, niepełnosprawność, orientację seksualną czy pochodzenie etniczne. Z kolei czas jego pracy nie może przekroczyć przeciętnie 40 godzin tygodniowo w pięciodniowym tygodniu pracy. Praktykantowi przysługuje również prawo do przerw w pracy – co najmniej 15 minut dziennie (przy zajęciu trwającym co najmniej 6 godzin w ciągu dnia), przynajmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku w ciągu doby oraz 35 godzin w skali tygodnia.

Ustawa przewiduje także, iż praktykanta nie można zatrudnić na stanowisku szczególnie niebezpiecznym. Pracodawca przyjmujący pracownika na staż absolwencki zobowiązany jest także do przestrzegania przepisów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ustawodawca podkreślił szczególnie konieczność zapewnienia praktykantowi tzw. środków ochrony indywidualnej czyli np. kask czy odzież ochronna.

Zgodnie z nowymi regulacjami, umowa o praktykę absolwencką będzie musiała określać jedynie zagadnienia związane z rodzajem pracy wykonywanej przez stażystę, okresem odbywania praktyki i tygodniowym wymiarem czasu pracy oraz ewentualnie – w przypadku płatnej praktyki – także wysokość wynagrodzenia. Natomiast wszystkie pozostałe tematy będą ustalane pomiędzy praktykantem a osobą przyjmującą go na praktykę. Taka dobrowolność i elastyczność w określaniu szczegółów dotyczących stażu absolwenckiego jest korzystna zarówno dla pracodawcy, jak i praktykanta. Pracodawca chętniej przyjmie do firmy osobę, której zatrudnienie nie wiąże się z przestrzeganiem – poza nielicznymi wyjątkami – przepisów Kodeksu Pracy. Natomiast dla młodego człowieka szczególnie ważna jest możliwość elastycznego ustalenia godzin pracy. Pozwala to na godzenie stażu absolwenckiego z innymi obowiązkami, jak nauka czy dodatkowa praca zawodowa.

Umiejętności potwierdzone zaświadczeniem

W ustawie zapisano, że po zakończeniu stażu – na wniosek praktykanta – pracodawca zobowiązany jest do wydania pisemnego zaświadczenia o obowiązkach stażysty i rodzaju wykonywanej przez niego pracy. Taki dokument musi także zawierać opis umiejętności i kwalifikacji, jakie praktykant zdobył w trakcie trwania stażu, co z punktu widzenia młodego człowieka jest bardzo cenne. – Konieczność wystawienia zaświadczenia zmotywuje firmy do powierzania praktykantom poważniejszych zadań niż tylko na przykład obsługa faksu – twierdzi Henryk Michałowicz z Konfederacji Pracodawców Polskich.

Za darmo lub odpłatnie

Ustawodawca postanowił, że praktykant może odbywać staż absolwencki bez otrzymywania wynagrodzenia bądź też odpłatnie – decyzja należy do pracodawcy zatrudniającego absolwenta. W przypadku płatnej praktyki wysokość wynagrodzenia stażysty nie może być wyższa niż dwukrotność minimalnego wynagrodzenia – do końca 2009 roku jest to 2 552 PLN brutto, a od 1 stycznia roku 2010 – po podwyżce płacy minimalnej – 2 634 PLN. Możliwość zatrudnienia stażysty bez wynagrodzenie jest nowością. Przed wejściem w życie ustawy o praktykach absolwenckich taka możliwość dotyczyła jedynie osób kierowanych na praktyki przez uczelnie. Jednak do tego konieczne było posiadanie statusu studenta.

Możliwość przyjęcia młodego człowieka na praktykę bez konieczności wypłacania wynagrodzenia to bez wątpienia zachęta dla pracodawców. Zwraca się jednak uwagę na pewne ryzyko z tym związane. Może bowiem dojść do sytuacji, że pracodawca – skuszony brakiem kosztów wynikających z zatrudnienia praktykanta – będzie na dane stanowisko stale przyjmować nowych stażystów. Tym samym zmniejszają się szanse praktykanta na stałe zatrudnienie jako efekt odbytej praktyki.

Tylko podatek dochodowy

W przypadku płatnej praktyki, wynagrodzenie stażysty będzie zwolnione ze składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne - jedyne obciążenie to podatek dochodowy. Jest to kolejne udogodnienie dla pracodawcy, który – decydując się na przyjęcie młodego człowieka na płatną praktykę – nie poniesie z tego tytułu dodatkowych nakładów finansowych. Ponadto pensja praktykanta może być wliczona w koszty prowadzenia firmy. Dla młodego pracownika ta sytuacja jest już zdecydowanie mniej korzystna, ponieważ pomimo wykonywania obowiązków zawodowych nie będzie posiadać ubezpieczenia zdrowotnego ani chorobowego, nie odprowadzi także składek emerytalno-rentowych.

Po gimnazjum, przed 30-tką, na 3 miesiące

W ustawie zapisano, że na praktykę można przyjąć absolwenta co najmniej gimnazjum, który w dniu rozpoczęcia stażu nie ukończył 30 roku życia. Praktyka – u jednego pracodawcy - nie będzie mogła być dłuższa niż 3 miesiące. Dotyczy to łącznego czasu praktyki – absolwent może przykładowo najpierw odbyć staż trwający 2 miesiące, a po roku pracować w tej samej firmie w ramach praktyki przez okres 1 miesiąca. Ustawodawca nie określił natomiast maksymalnego okresu trwania praktyk u różnych pracodawców – jedynym ograniczeniem jest bariera wieku: ukończone 30 lat.

Tak wysoka granica wieku potencjalnego stażysty jest krytykowana przez ekspertów. Zwraca się uwagę na fakt, iż wykształceni absolwenci studiów magisterskich czy doktoranckich napotkają trudności ze znalezieniem „tradycyjnego” zatrudnienia. Istnieje ryzyko, że pracodawcy będą chcieli ich zatrudniać jedynie na podstawie umowy o praktykę, by po upływie 3 miesięcy przyjmować na dane stanowiska kolejnych absolwentów.

Eksperci zwracają także uwagę na krótki okres, przez który można praktykować u jednego pracodawcy. Podkreśla się, że 3 miesiące to za mało, aby osoba bez doświadczenia zdobyła konieczne do dalszego rozwoju zawodowego umiejętności i kompetencje. Jak ocenia Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, optymalny okres trwania praktyki to 6 miesięcy.

Zwolnienie natychmiastowe lub 7 dni wypowiedzenia

Umowa o praktykę nie jest umową o pracę, dlatego zakończenie współpracy z praktykantem jest dużo łatwiejsze niż z pracownikiem. Jeżeli praktykant nie otrzymuje wynagrodzenia, to umowa może być rozwiązana w trybie natychmiastowym. Natomiast w przypadku stażu płatnego młodemu człowiekowi przysługuje 7 dni wypowiedzenia. W obydwu przypadkach umowa musi być rozwiązania na piśmie. Prawo do rozwiązania umowy o praktykę posiada zarówno pracodawca, jak i stażysta. Przepisy dotyczące możliwości przedterminowego zakończenia praktyki wydają się bardziej korzystne dla praktykanta niż pracodawcy. Pracodawca może znaleźć się w kłopotliwym położeniu, jeśli z dnia na dzień zostanie bez pracownika, zwłaszcza jeżeli powierzył młodemu człowiekowi istotne dla firmy obowiązki.

Praktykant na bezrobociu

Odbywanie praktyki absolwenckiej nie oznacza, że stażysta nie może być zarejestrowany w urzędzie pracy i otrzymywać z tego tytułu zasiłku dla bezrobotnych. Jedyne ograniczenie to – w przypadku płatnej praktyki - wysokość wynagrodzenia praktykanta. Jeżeli jest ono wyższe niż połowa płacy minimalnej (czyli 638 PLN do końca 2009 roku, a od 1 stycznia 2010 roku 658,50 PLN), wówczas stażysta straci status osoby bezrobotnej.

Możliwość odbywania praktykowania bez konieczności wyrejestrowania się w urzędzie pracy jest szczególnie korzystne w przypadku praktyki nieodpłatnej. Dzięki temu stażysta może otrzymywać zasiłek dla bezrobotnych a ponadto ma zagwarantowane ubezpieczenie zdrowotne i społeczne.

Dodatkowa praca praktykanta

Ustawodawca nie przewidział żadnych ograniczeń dotyczących dodatkowej pracy stażysty. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby osoba odbywająca praktykę absolwencką współpracowała równocześnie z inną firmą w oparciu o umowę zlecenia, umowę o dzieło czy umowę o pracę na niepełny lub nawet pełny etat. Hipotetycznie młodzi ludzie mogą w celach zarobkowych podjąć zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy nawet na fizycznym stanowisku, równocześnie odbywając praktykę w wymarzonej firmie. Łączenie stażu z inną pracą jest możliwe dzięki temu, że ustawa nie określa minimalnego tygodniowego wymiaru czasu praktyki. Dla praktykanta jest to duże udogodnienie. Jedynie w przypadku ubiegania się o staż organizowany za pośrednictwem urzędu pracy, wymagane jest posiadanie statusu osoby bezrobotnej. Takiego stażu nie rozpocznie absolwent, który pracuje np. na podstawie umowy o dzieło, ponieważ prawo do zarejestrowania w urzędzie pracy przysługuje jedynie osobie bezrobotnej.

Praktyka a praca na czarno

Oprócz opisanych już uwag do ustawy o praktykach absolwenckich eksperci podkreślają także fakt, że ustawodawca nie określił, w jaki sposób będzie przeprowadzana ewidencja dotycząca zatrudnienia stażysty. Nie określono warunków, na podstawie których Państwowa Inspekcja Pracy mogłaby stwierdzić, czy dana osoba rzeczywiście przebywałaby na praktyce u danego pracodawcy maksymalnie przez 3 miesiące, czy może „staż” byłby stale przedłużany. Istnieje więc niebezpieczeństwo, że praktyka może stać się zamaskowaną formą pracy na czarno. Hipotetyczna sytuacja przedstawia się następująco: młody człowiek jest oficjalnie zatrudniany na podstawie umowy o bezpłatną praktykę, umowa ta jest jednak stale przedłużana, dokumenty poprzednich umów niszczone, a pieniądze tytułem pracy na czarno wypłacane „pod stołem”.

Podsumowując można stwierdzić, że ustawa o praktykach absolwenckich nie jest doskonała. Istnieje bowiem ryzyko nadmiernego wykorzystywania jej zapisów przez pracodawców. Należy jednak pamiętać o głównym założeniu ustawy, jakim jest ułatwienie absolwentom uzyskania doświadczenia i nabywania umiejętności praktycznych niezbędnych do wykonywania pracy. Ustawa ma obowiązywać czasowo – do końca 2012 roku. Czas pokaże, czy dzięki nowym przepisom poprawi się sytuacja najmłodszych uczestników rynku pracy.