Wypalenie zawodowe

Mikrofirmy powstające po urlopach macierzyńskich, egzotyczne wyjazdy w poszukiwaniu nowej drogi życia, dzikie Bieszczady zamiast wielkich korporacji… Coraz częściej słyszymy o zmianach, na jakie decydują się ludzie, którzy do tej pory mogli pochwalić się tzw. stabilnym życiem zawodowym. Powody zazwyczaj podobne: „byłam zmęczona”, „potrzebowałem zmiany”, „czułam się niepotrzebna” czy po prostu „wypaliłam/wypaliłem się”. Od momentu zdefiniowania w latach 70. syndromu „wypalenia zawodowego” (ang. burnout syndrome) przez amerykańskiego psychologa Herberta Freudenberga temat jest wciąż aktualny. A być może staje się nawet współcześnie coraz powszechniejszym problemem.

Przyczyny zjawiska

Terminem „wypalenie zawodowe” określa się stan permanentnego zmęczenia fizycznego i psychicznego, którego przyczyn upatruje się w pracy zawodowej człowieka. Jak pisze znany psycholog społeczny, Elliot Aronson, wypalenie jest rezultatem długotrwałego lub powtarzającego się obciążenia w wyniku długoletniej intensywnej pracy dla innych ludzi [...]. Wypalenie jest bolesnym uświadomieniem sobie [przez osoby pomagające], że nie są w stanie już więcej pomóc tym ludziom, że nie mogą dać im więcej i całkowicie zużyły swoje siły.

Przegląd publikacji z zakresu problematyki wypalenia zawodowego pozwala na wymienienie szeregu przyczyn tego zjawiska, których źródeł poszukuje się w obrębie trzech płaszczyzn – indywidualnej, interpersonalnej oraz organizacyjnej.

Indywidualne uwarunkowania sprzyjające syndromowi wypalenia zawodowego to nasze konkretne cechy osobowościowe. Wśród nich najczęściej wskazuje się na: niepewność, niską samoocenę, defensywność, zależność, bierność, perfekcjonizm, trudności w wyrażaniu własnych emocji i unikanie sytuacji trudnych, problemowych. Osoby obarczone ryzykiem wypalenia stawiają sobie często bardzo wysokie wymagania i mają (przynajmniej początkowo) silną motywację do pracy. Bardzo mocno angażują się w swoją pracę, często kosztem pozostałych zajęć.

Uwarunkowania interpersonalne związane są z relacjami z otoczeniem – z przełożonymi, współpracownikami czy klientami. Istotny wpływ mają tu wszelkie konflikty interpersonalne, zjawisko rywalizacji w miejscu pracy, poczucie braku zaufania, zaburzona komunikacja, mobbing czy przyczynianie się pracodawcy do obniżonego poczucia wartości pracowników.

Wśród przyczyn wypalenia zawodowego wymienia się także te bezpośrednio związane ze strukturą miejsca pracy i organizacją, w jakiej zatrudniony jest pracownik. Jak pisze w swoim artykule Edyta Starostka, są to przede wszystkim czynniki związane z rolą zawodową, ze środowiskiem fizycznym pracy, ze sposobem wykonywania pracy, rozwojem zawodowym, stylem kierowania, przeciążeniem nadmierną ilością obowiązków, niedostosowaniem czasu i środków do zleconych zadań. Istotną wydaje się być również pojawiająca się w niektórych przypadkach różnica pomiędzy normami i wartościami uznawanymi przez pracownika a celami instytucji. Rutynowa praca wymagająca dużego zaangażowania i odpowiedzialności, w stresie i ciągłym napięciu, a przy tym niskopłatna lub o niskim prestiżu społecznym może sprzyjać wypaleniu zawodowemu.

W tym miejscu należy również wspomnieć, że istnieją zawody szczególnie narażone na poczucie stresu i wypalenia. Są to profesje wymagające bliskiego kontaktu z ludźmi, np. nauczyciele, pracownicy służby zdrowia (szczególnie dużo publikacji dotyczy przypadku pielęgniarek), policjanci, ale także handlowcy, pracownicy korporacji czy doradcy zawodowi. Rozwojowi poczucia wypalenia sprzyja praca wymagająca dużej odpowiedzialności i zaangażowania osobistego, emocjonalnego.

Przyczyny prowadzące do stanu wypalenia zawodowego mogą więc mieć różnorakie podłoże. Połączenie wymienionych czynników natury osobistej, interpersonalnej oraz organizacyjnej zdecydowanie podnosi ryzyko wystąpienia syndromu wypalenia.

Objawy wypalenia zawodowego

Syndrom wypalenia zawodowego może dawać szereg objawów. Na podstawie pracy dr Stanisławy Tucholskiej pt. Wypalenie zawodowe w ujęciu strukturalnym i dynamicznym można uporządkować je w cztery grupy: symptomy fizyczne, emocjonalne i behawioralne, rodzinne i społeczne oraz te związane z pracą.

Symptomy fizyczne to przede wszystkim dominujące uczucie zmęczenia i wyczerpania, brak siły i energii. Dodatkowo pojawiają się problemy ze snem i apetytem. Organizm traci odporność, przez co człowiek staje się bardziej podatny na choroby. Wypaleniu mogą towarzyszyć bóle głowy, mięśni czy dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Obniżony nastrój czy poczucie znużenia to natomiast objawy z zakresu emocjonalnych i behawioralnych. Wśród nich Stanisława Tucholska wymienia jeszcze: trudności w relaksowaniu się, stałą obecność negatywnych postaw i myśli, urazy wobec innych ludzi, poczucie osamotnienia, izolacji i pustki. Do tego może dojść jeszcze niedostrzeganie celów podejmowanych działań czy nawracające lęki.

Wypalenie zawodowe, choć swoje główne źródło ma w sytuacji zawodowej, bezpośrednio dotyka również najbliższe, prywatne otoczenie chorego. Spośród najważniejszych tzw. symptomów rodzinnych i społecznych warto wyróżnić obniżenie zainteresowania członkami rodziny czy wręcz złość na rodzinę. Człowiek wypalony zawodowo nie dostrzega sensu ani w działaniach zawodowych, ani w podejmowanych zadaniach domowych. Uchyla się od obowiązków domowych czy spędzania czasu z rodziną.

Są też wreszcie objawy bezpośrednio związane z samą pracą, do której człowiek ma coraz mniej zapału i energii. Wypalony pracownik będzie coraz bardziej niezadowolony i oporny na codzienne wyjścia do pracy – będzie się więc starać skracać czas pracy, np. poprzez spóźnienia czy wcześniejsze jej zakończenie. Będą narastać w nim złość i pretensje do otoczenia oraz coraz silniej będzie odczuwał własne niekompetencje. Pracownik będzie działał rutynowo – będzie niechętny do wprowadzania nowości czy usprawnień w pracy. Dodatkowo mogą pojawić się u niego trudności w wyrażaniu opinii i własnego zdania, schematyczne traktowanie swoich podopiecznych czy obniżenie identyfikacji ze swoją grupą zawodową.

Konsekwencje i metody przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu

Do najważniejszych skutków zespołu wypalenia zawodowego można zaliczyć niską efektywność pracy i nieskuteczność w wykonywaniu powierzonych zadań. Wskutek odczuwanej niechęci do otoczenia można narazić się na negatywny odbiór w oczach innych współpracowników, przełożonych czy klientów. Poczucie permanentnego zmęczenia może z kolei prowadzić do stopniowego wycofywania się z pełnionej roli zawodowej, a w konsekwencji do braku satysfakcji z życia zawodowego. Ogólny obraz osoby borykającej się ze stanem wypalenia zawodowego przedstawia się więc nie najlepiej – złe relacje z otoczeniem, niska samoocena i negatywne postrzeganie własnej osoby w miejscu pracy. W efekcie prosta droga do stanów depresyjnych. Jak temu zaradzić?

Po pierwsze, istotne jest uświadomienie sobie, że przyczyną problemu jest właśnie praca zawodowa. Po drugie, warto wprowadzić pewne usprawnienia, które mogą wpłynąć na poprawę samopoczucia przy okazji wykonywania codziennych czynności zawodowych. W przytaczanym już wcześniej artykule psycholog Edyta Starostka radzi: Należy tak organizować obowiązki, by przeciwdziałać wykonywaniu kilku zadań w tym samym czasie. Duże znaczenie w przeciwdziałaniu procesowi wypalenia ma również odrywanie się całkowite od spraw zawodowych. Przerwy w pracy, odpoczynek, to czas, w którym nasze zaangażowanie winno się koncentrować na aktywności niezwiązanej z pracą zawodową, a który pozwoli wytworzyć zdrową równowagę oraz skutecznie uniknąć przeciążenia obowiązkami i odpowiedzialnością.

Metodą przeciwdziałania wypaleniu jest też asertywność. Umiejętność odmawiania czy ustalania sobie priorytetów to ważne warunki radzenia sobie z nadmiarem obowiązków i związanym z tym stresem. Mimo że wydają się banalne, kluczowe są również takie aspekty pracy, jak różnorodność wykonywanych zadań czy dbanie o relacje z otoczeniem. Warunkiem sukcesu jest też aktualnie szeroko omawiane osiągnięcie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym (ang. work-life balance).

Jako że na stan wypalenia zawodowego wpływa organizacja miejsca pracy, teksty poruszające problem pełne są również rad dla pracodawców. Pracodawca może minimalizować ryzyko wypalenia, m.in. przydzielając pracownikom zadania odpowiednio do ich kompetencji, stwarzając możliwości awansu i rozwoju oraz wynagradzając adekwatnie do wykonanej pracy. Pomóc może również wytworzenie specyficznej kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa, kładącej nacisk na relacje interpersonalne i komunikację.

Skala zjawiska

Z obserwacji procesów zachodzących na rynku pracy może wynikać, że problem wypalenia zawodowego nasila się. Skala zjawiska jest jednak trudna do ustalenia – brakuje aktualnych ogólnopolskich badań w tym zakresie.

Wyjątkiem są badania przeprowadzone w 2009 roku przez zespół prof. Bassama Aouila, psychologa z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zespół badawczy sprawdzał m.in. skalę wypalenia zawodowego w przedsiębiorstwach czy wpływ stresu i wypalenia zawodowego na spadek wydajności pracy. Badaniem, które było częścią programu profilaktycznego organizowanego przez Urząd Marszałkowski i Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, objęto cztery tysiące pracowników w województwie kujawsko-pomorskim.

Badanych pracowników podzielono na cztery typy: wypalonych, tuż przed wypaleniem, niewypalonych i tzw. typy oszczędnościowe, czyli osoby z małą ambicją, wykonujące swoją pracę bez zaangażowania, ale jednocześnie bez negatywnych skutków dla własnej psychiki. Osób wypalonych i pracowników tuż przed wypaleniem było łącznie 48%. Osoby zdrowe stanowiły jedną trzecią wszystkich badanych.

Najwięcej wypalonych pracowników spotkamy wśród kobiet. Jak tłumaczy w artykule Sprawdź, czy jesteś wypalony autor badań, to dlatego, że bardzo często tak naprawdę pracują na dwa etaty, ten drugi mają w domu […]. Są rozdarte między pracą a domowymi obowiązkami. Poza tą szarą codziennością nie mają żadnej pasji, która by je uchroniła przed rutyną. Badania dowodzą również, że wypalenie zawodowe dotyka najczęściej osoby nieposiadające żadnego hobby – Osoby, które pielęgnują pasję poza pracą, mają w niej więcej energii – wyjaśnia profesor Aouil.

Według badań stopień wypalenia zawodowego nie zależy natomiast ani od wieku, ani – co może dziwić – od wysokości wynagrodzenia. Ma na niego duży wpływ jednak staż pracy – im dłuższy staż, tym bardziej wypalony pracownik.

Przeprowadzone badania pokazują, że syndrom wypalenia zawodowego to istotny problem. Może dotyczyć niemal co drugiego pracownika (osoby wypalone i te tuż przed wypaleniem), co stanowi ogromną liczbę zmęczonych i znudzonych swoją pracą ludzi. Jeśli podejrzewamy, że może nas to spotkać, warto zawczasu przyjrzeć się swoim obowiązkom zawodowym i próbować wprowadzić w nich pewne zmiany, które urozmaicą naszą codzienność zawodową.