Polscy emigranci – czy i dlaczego wracają?

Młody człowiek staje współcześnie przed wieloma dylematami. Po ukończeniu edukacji stara się uporządkować swoje życie, także w kwestii finansowej. Etap ten rodzi niejednokrotnie frustrację. Okazuje się bowiem, że fakt posiadania dyplomu uczelni wyższej czy odbycie zagranicznych praktyk zawodowych nie od razu przekłada się na grubość portfela. Co więcej istnieje ryzyko, że inwestycja we własne kwalifikacje może się nigdy nie zwrócić. Często najbardziej problematyczna okazuje się być kwestia mieszkania. Pożyczka, kredyt, a może dzielenie domu z teściami? Każda z tych możliwości budzi – zresztą niebezpodstawnie – szereg obaw.

Ograniczone możliwości finansowe oraz perspektywa wieloletniego spłacania kredytów wpływają niewątpliwie na decyzje o wyjeździe z Polski. W oczach wielu z nas „dorabianie się” za granicą pociąga za sobą znacznie mniej wyrzeczeń niż walka o byt w kraju ojczystym. Kilkuletni wyjazd ma przynieść oszczędności i zbudować kapitał zapewniający przynajmniej chwilowy komfort finansowy. Ale migracje powrotne tylko czasami bywają zamierzone. Zdarza się przecież, że człowiek wyjeżdża bez konkretnych planów powrotu. To, kiedy znów zawita do kraju ojczystego, zależy od czynników wewnętrznych (np. tęsknota za rodziną) oraz zewnętrznych (np. utrata pracy). Czy i dlaczego polscy emigranci wracają do domów?

Mit wielkich powrotów

Temat migracji powrotnych stał się szczególnie popularny w 2008 roku, kiedy Stany Zjednoczone borykały się z pierwszymi oznakami kryzysu gospodarczego. Pogarszająca się sytuacja w krajach Europy Zachodniej napędzała atmosferę strachu w Polsce. Właśnie wtedy polskie media wykreowały mit wielkich powrotów (szczególnie z Wielkiej Brytanii i Irlandii). „Skoro coraz mniej opłaca się pracować za granicą, to większość rodaków zdecyduje się na powrót” – brzmiały przypuszczenia dziennikarzy.

W rzeczywistości jednak wielkiej fali migracji powrotnych nie było. Jak wynika z analiz Głównego Urzędu Statystycznego, na powrót zdecydowały się głównie osoby, które nie miały stabilnej sytuacji zawodowej. Ci, którzy nie musieli obawiać się utraty pracy, o powrocie do Polski – nawet pomimo nadciągającego kryzysu gospodarczego – nie myśleli. Dodatkowo dla części młodych osób wyjazd za granicę w celach zarobkowych był wzmacniany przez inne motywacje, np. chęć dołączenia do pozostałych członków rodziny.

Podobnie o kryzysowych powrotach pisała w 2010 roku Krystyna Iglicka, demograf z Centrum Stosunków Międzynarodowych. „Widać już wyraźnie, że powroty nie przybrały masowego rozmiaru, skala strumienia migracji powrotnych jest niska, a główną strategią przetrwania kryzysu jest próba jego przetrwania właśnie na emigracji”. Iglicka na poparcie swojej tezy przytacza kilka badań. Jednym z nich jest sondaż przeprowadzony w 2009 roku na zamówienie polskiego tygodnika w Wielkiej Brytanii – „Cooltury”. Aż 88% Polaków przebywających na emigracji w Wielkiej Brytanii stwierdziło, że nie zamierza wracać do Polski z powodu recesji gospodarczej. Równocześnie 40% badanych odczuło skutki kryzysu (straciło pracę, część zleceń lub musi żyć z oszczędności). Równie ciekawe badania, tym razem przeprowadzone na Polakach pracujących w branży budowlanej w Irlandii, przedstawił Trinity College w Dublinie. Okazało się, że nasi rodacy najczęściej godzą się na gorsze warunki płacowe, byle tylko nie szukać nowej pracy lub też nie wracać do Polski.

Tezy masowych powrotów z Irlandii nie potwierdzili również eksperci Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. W dokumencie opublikowanym w maju 2011 roku czytamy: „W ostatnich dwóch latach bardzo wyraźnie zmalała liczba Polaków przyjeżdżających na Zieloną Wyspę. Ambasada RP nie potwierdza jednak doniesień prasowych o masowych powrotach naszych obywateli do Polski czy przemieszczania się ich do innych krajów. Proces wyjazdów jest zauważalny, w niewielkim jednak stopniu dotyczy ludzi, którzy zamierzali osiedlić się w Irlandii, ale głównie tych, którzy nie planowali długiego pobytu w tym kraju”.

Mimo iż masowych powrotów nie było, mieliśmy do czynienia z pewnymi przetasowaniami na mapie migracji. Klasycznym przykładem może być chociażby ogarnięta kryzysem Hiszpania. W latach 2007-2010 kraj ten odnotował 38-procentowy spadek liczby przebywających na emigracji Polaków. Najwięcej osób wyjechało z tego kraju w 2010 roku – liczba naszych obywateli spadła tam wtedy z 84 tys. do 50 tys. Stało się tak głównie za sprawą pogarszającej się kondycji w branżach „umiłowanych” przez rodaków: hotelarskiej oraz budowlanej. Podobny spadek odnotowała Irlandia (-38%). Mieszkańców z Polski ubyło także na Cyprze (-25%), w Finlandii (-25%), Grecji (-20%) czy Wielkiej Brytanii (-19%).

Należy jednak pamiętać, że decyzja o wyjeździe z danego kraju niekoniecznie musi oznaczać powrót do ojczyzny. Wiele osób, przyzwyczajonych do bycia na emigracji, zmienia po prostu kraj przebywania i wcale nie rozważa powrotu do Polski. W latach 2007-2010 zwiększyła się przykładowo liczba polskich emigrantów w Belgii, Szwecji, Norwegii, Danii czy Holandii.

Dlaczego wracają?

Kiedy dowiadujemy się, że nasz sąsiad, przyjaciel czy były współpracownik podejmuje decyzję o powrocie do Polski, pierwsze pytanie, które ciśnie się na usta, brzmi: dlaczego? Co skłoniło go do powrotu? Informacja ta wydaje się nurtująca zwłaszcza wtedy, gdy liczba lat spędzonych na obczyźnie jest duża. Zazwyczaj bowiem im dłuższa emigracja, tym mniejsza chęć jej przerwania. A co za tym idzie – tym ważniejszy powód powrotu.

Najnowszych danych na temat przyczyn migracji powrotnych Polaków dostarcza Diagnoza Społeczna opublikowana we wrześniu 2011 roku. Znajdziemy w niej wyniki badań przeprowadzonych wśród osób, które wróciły do ojczyzny w latach 2009-2011. Dlaczego zatem Polacy wracają? Na pierwszym miejscu wbrew pozorom nie jest zakończenie lub utrata pracy. Owszem – taką opcję zaznaczyło wiele, bo 23,3% ankietowanych. Najwięcej Polaków (33,5%) stwierdziło jednak, że wyjechali do innego kraju z perspektywą powrotu. Taki był plan: zarobić za granicą i osiąść na stałe w Polsce. Na trzecim miejscu znalazły się sprawy rodzinne. Na decyzję 14,5% badanych wpłynęli zatem najbliżsi.



Przyczyny powrotów z migracji stają się podstawą do tworzenia różnych typologii tego zjawiska. Jedną z takich klasyfikacji zaproponował już w 1974 roku Cerase. Twierdził on, że wyróżniamy cztery podstawowe typy powrotów:

1. powrót z powodu porażki za granicą (ang. return of failure) – osoba wyjeżdża za granicę, ale z różnych przyczyn nie udaje jej się osiągnąć zamierzonych celów. Poczucie porażki i trudności w odnalezieniu się w nowym środowisku zmuszają ją do powrotu;
   
2. powrót zamierzony (ang. return of conservatism) – dotyczy migrantów, którzy wyjeżdżali za granicę z zamiarem powrotu. Życie w obcym kraju upływało pod hasłem pracowania i zarabiania na późniejszy pobyt w kraju pochodzenia. Jest to obecnie najczęściej spotykany w naszym kraju typ powrotów;
   
3. powrót z wiarą w sukces (ang. return of innovation) – migranci, którzy osiągnęli za granicą sukces, w pewnym momencie zdają sobie sprawę, że w nowym kraju wciąż czują się jak obcy. Równocześnie obserwują poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej w ojczyźnie, postanawiają wrócić i robić karierę „u siebie”;
   
4. powrót na emeryturę (ang. return of retirement) – dotyczy osób, które bardzo długo żyły za granicą, ale planują spędzić starość w kraju ojczystym.

Pułapka migracyjna

Okazuje się zatem, że emigranci wracają do kraju ojczystego z różnych przyczyn. Wśród Polaków najczęściej zdarzają się powroty zamierzone. Pojawia się jednak pytanie: jak trwałe są takie reemigracje? Czy osoba, która żyje kilka lat poza ojczyzną (niejednokrotnie w lepszych warunkach), będzie potrafiła na powrót przystosować się do życia i pracy w Polsce?

W obliczu tych pytań bardzo ważne okazuje się być rozróżnienie migracji powrotnych ze względu na najbliższe plany reemigranta. Oczywiście część z tych osób, które wyjechały na kilka lat do innego kraju, nie planuje już ponownego exodusu. Mamy wtedy do czynienia z migracjami powrotnymi na stałe. Musimy jednak brać pod uwagę inne ewentualności. Może się przykładowo okazać, że powrót do Polski na stałe nie udaje się, a porażka w ojczyźnie zmusza do ponownego wyjazdu w to samo miejsce lub też do innego kraju. Mówiąc o pułapce migracyjnej mamy właśnie na myśli takie powroty okazjonalne.

Migracja uzależnia, a pierwszy wyjazd może być początkiem permanentnego bycia „w drodze”. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2009 roku przez firmę badawczą PSB DGA, Centrum Stosunków Międzynarodowych oraz Uniwersytet Warszawski 23% wszystkich Polaków powracających do kraju planuje w przyszłości ponowny wyjazd. Większość z nich chce wyruszyć w to samo miejsce – do kraju, z którego powróciło.

Na pułapkę migracyjną wskazują również wnioski z badania Diagnoza Społeczna 2011. Eksperci podkreślają, że „doświadczenia migracyjne wpływają na postrzeganie emigracji jako potencjalnej opcji wyboru i zwiększają częstość kolejnych wyjazdów”. Wśród badanych, którzy pracowali za granicą w latach 2007-2011, 46% planuje kolejny wyjazd. Wśród osób bez takich doświadczeń udział ten jest znacząco niższy i oscyluje w granicach 6%.