Kaskader – zawód podwyższonego ryzyka

Kaskader to zawód stosunkowo młody, który pojawił się w XX wieku wraz z rozwojem kina akcji i wzrostem zapotrzebowania na efektowne i niebezpieczne sceny. Na temat tej profesji krąży wiele stereotypów, według których sprawność fizyczna jest jedynym czynnikiem wpływającym na sukces w tym zawodzie, a kaskader to lubiący ryzyko i pozbawiony zdrowego rozsądku osiłek. W rzeczywistości zawód ten wykonuje w Polsce niewielkie i niemalże elitarne grono ludzi, którzy kładą duży nacisk na dobre przygotowanie techniczne i mentalne do występu, a stałe doskonalenie warsztatu uznają za podstawę swojej pracy. Dzięki swoim wyczynom nie staną się sławni czy rozpoznawalni, ale w ich życiu nie zabraknie emocji i nowych wyzwań. W związku z tym zawód ten traktują jak pasję.

Charakterystyka zawodu i zadania

Zawód kaskadera został ujęty w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (KZiS) opracowanej na potrzeby rynku pracy na zlecenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Zgodnie z opisem zawodu zawartym w Klasyfikacji syntezą zawodu kaskadera jest: zastępowanie aktorów w scenach niebezpiecznych, zwłaszcza w zagrażających zdrowiu lub życiu oraz w scenach trudnych, w których potrzeba wysokiej sprawności fizycznej lub specjalnych umiejętności. Do takich scen należą między innymi te przedstawiające skoki z dużej wysokości i upadki, wyścigi, pościgi i kraksy samochodowe lub motocyklowe, pojedynki, bitwy oraz sceny podtopień i podpaleń. Wielu kaskaderów przejmuje też zadania aktorów w sytuacjach, w których niezbędne są umiejętności profesjonalnej jazdy na nartach, jazdy konnej czy motocyklowej. Podstawowym powodem wynajmowania kaskaderów jest ochrona zdrowia aktorów. Jednak dodatkowym atutem takiego rozwiązania jest pozytywny wpływ na produkcję związany z większą efektownością popisów wykonywanych przez specjalistę.

Kaskaderzy wykonują swoje obowiązki również poza planem filmowym, przygotowując się do właściwego i bezpiecznego zastąpienia aktora na planie. Do takich zadań należy zapoznanie się ze scenariuszem i przestudiowanie sceny oraz uzgodnienie jej przebiegu z reżyserem. Przed odegraniem roli kaskader musi dokładnie przygotować plan jej realizacji, próbnie przetestować sprzęt zabezpieczający oraz sprawdzić własne możliwości fizyczne. Jeżeli scenę odgrywa cały zespół kaskaderów, muszą oni podjąć wspólne przygotowania, podzielić zadania i dopracować każdy element ewolucji, tak aby nabrać pełnego zaufania do innych członków ekipy. Stałymi zadaniami kaskaderów jest również ciągłe udoskonalanie warsztatu fizycznego i technicznego. Profesjonalista powinien znajdować coraz lepsze i bezpieczniejsze rozwiązania ewolucyjne, korzystać z najnowszych sprzętów i zabezpieczeń. Musi też stale dbać o wysoką sprawność fizyczną i psychiczną, która jest niezbędna dla wykonywania tego zawodu. Współcześnie kaskaderzy tworzą własne choreografie kaskaderskie i akrobatyczne w ramach pokazów organizowanych na terenie Polski oraz nawiązują współpracę z cyrkami i teatrami.

Najlepsi i najbardziej doświadczeni kaskaderzy, posiadający szerokie kontakty w środowisku filmowym i dużą wiedzę teoretyczną z zakresu pracy na planie, mają szansę zostać koordynatorami kaskaderów. Koordynator przejmuje czynności reżyserskie podczas realizowania scen niebezpiecznych. Zgodnie z opisem zawodu zawartym w KZiS do jego zadań należy zapoznawanie się z treścią scenopisu filmu oraz koncepcją reżysera, dobór kaskaderów oraz przygotowanie ich do wykonania scen, wybór i ocena miejsc przewidzianych do realizacji zdjęć, sprawdzanie stanu technicznego sprzętu zabezpieczającego i stała obecność na planie w trakcie nagrywania ewolucji.

Kształcenie kaskaderów

Najbardziej znaną placówką szkolącą kaskaderów jest Szkoła Kaskaderów Filmowych 13 prowadzona przez Marka Sołka, jednego z nielicznych w Polsce kaskaderów – koordynatorów. Szkoła prowadzi kursy w Krakowie oraz w Warszawie, Łodzi i Wrocławiu, gdzie posiada swoje oddziały. W Warszawie działa też Polska Szkoła Kaskaderów Filmowych, która powstała z inicjatywy Jacka Bromskiego, prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich, i koordynatora Ryszarda Janikowskiego.
Aby zapisać się na kurs, należy mieć ukończone 18 lat i przedstawić zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do uprawiania sportów ekstremalnych. Zazwyczaj przed kursem odbywa się wstępna selekcja oparta głównie na sprawności fizycznej kandydatów, stąd podstawą są wcześniejsze doświadczenia sportowe. Wielu profesjonalistów to byli instruktorzy sztuk walki, absolwenci akademii wychowania fizycznego bądź po prostu sportowcy pasjonaci.

Profesjonalne kursy kaskaderskie składają się z części podstawowej i specjalistycznej oraz praktyk na planie filmowym. Dzięki projektom sponsorowanym z funduszy Unii Europejskiej istnieje możliwość odbycia kursu bądź przynajmniej jego części nieodpłatnie. Szkolenia trwają około roku, a zajęcia prowadzone są w systemie weekendowym. Mimo że w trakcie weekendów treningi mogą trwać wiele godzin, kursanci mają obowiązek rozwijania umiejętności także w trakcie tygodnia. Na trwającym około sześciu miesięcy kursie podstawowym młodzi adepci poznają techniki używane we wschodnich sztukach walki, uczą się szermierki oraz trenują upadki i skoki z kilkumetrowych wysokości wraz z elementami akrobatycznymi. Kursanci zdobywają też niezbędne informacje z zakresu zabezpieczeń w pracy kaskadera i poznają podstawy gry aktorskiej. W trakcie kursu specjalistycznego poszerza się repertuar stosowanej broni i wzrastają wysokości treningowe przy skokach i upadkach. Ważnym elementem jest zapoznanie się z podstawami pirotechniki i zasadami związanymi z odgrywaniem scen podpalenia postaci. Kursanci wykonują także skoki ze spadochronem, uczą się kaskaderskiej jazdy samochodem, jazdy konnej, nurkowania czy elementów wspinaczki.

Następnym etapem są praktyki na planach filmowych i dodatkowe szkolenia pod okiem bardziej doświadczonych kolegów. Jednak tylko niewielka ilość uczestników kursu jest w stanie wytrwać do tego momentu szkolenia. Po ukończeniu kursu warto nawiązać współpracę z jedną z grup kaskaderskich istniejących w naszym kraju. Zwiększa to szanse znalezienia zatrudnienia, ale przede wszystkim daje możliwość dalszego szlifowania warsztatu. Nauka w tym zawodzie trwa całe życie, a każdy kaskader rozpoczyna pracę od wykonywania łatwiejszych zadań. Profesjonalista musi mieć za sobą przynajmniej kilka lat doświadczenia w branży, które najlepiej i najbezpieczniej można zdobyć, współpracując z bardziej doświadczoną ekipą. W tym zawodzie ważną cechą jest wszechstronność, jednak nabycie pełnego wachlarza umiejętności jest właściwie niemożliwe. Z tego powodu większość kaskaderów specjalizuje się w wybranych dziedzinach pracy: sztukach walki, skokach z wysokości, efektach pirotechnicznych czy kaskaderskiej jeździe samochodem. Po latach pracy w zawodzie najlepsi kaskaderzy mają szanse znaleźć zatrudnienie jako koordynatorzy kaskaderów. Stanowisko to uznawane jest za najbardziej prestiżowe i pozwalające na osiągnięcie największych zysków w tej branży.

Predyspozycje

Niewątpliwie sprawność fizyczna jest czynnikiem niezbędnym do rozpoczęcia pracy kaskadera. Istnieje jednak równie ważny zespół predyspozycji psychicznych, którymi powinna się charakteryzować osoba pragnąca odnieść sukces w tej branży. Podstawą jest pokora, odporność na stres i zdrowy rozsądek. Tylko osoby potrafiące panować nad emocjami w sytuacjach ekstremalnych będą dobrze wykonywać swoje obowiązki, nie jest jednak prawdą, że kaskaderzy nie odczuwają strachu. Profesjonalista nie podejmuje niepotrzebnego ryzyka, posiada respekt dla wysokości i sił przyrody. Jego zadaniem jest jak najlepsze zabezpieczenie się przed ewolucją, kontrola sytuacji i minimalizowanie ryzyka w trakcie pracy na planie. Kaskader musi być dodatkowo godny zaufania i sumienny – w pracy grupowej życie i zdrowie każdego z kaskaderów zależy od należytego wykonania obowiązków przez resztę ekipy. Jednak najważniejsza jest pracowitość i wytrwałość. Zawód wymaga ciągłych ćwiczeń i doskonalenia umiejętności, a nawet najbardziej przezorni kaskaderzy nie unikną kontuzji i urazów.

Miejsca pracy

Kaskaderzy są najczęściej wynajmowani do pracy na planach filmowych i serialowych, ale zapotrzebowanie na specjalistów od akrobacji i upadków zaczyna się pojawiać także w niektórych teatrach. W Polsce organizuje się prócz tego pokazy kaskaderskie, na których grupy profesjonalistów przygotowują układy i ewolucje, w celu zaprezentowania swoich umiejętności szerszej publiczności. Takie przedsięwzięcia są szansą dla kaskaderów szukających dodatkowych źródeł utrzymania. Warto bowiem podkreślić, że możliwości znalezienia zatrudnienia na planach filmowych są niewielkie. Jest to związane ze specyfiką rynku filmowego w Polsce. W naszym kraju powstaje bardzo mała ilość filmów, a ich budżety sporadycznie pozwalają na zatrudnienie dużego grona profesjonalistów. O małym zapotrzebowaniu na usługi kaskaderów w Polsce świadczy niewielka ilość zawodowców w tej branży. Prawdziwych specjalistów kaskaderów w naszym kraju jest tylko kilkudziesięciu.

Zarobki

Wynagrodzenia w branży kaskaderskiej zależą od wielkości i budżetu produkcji, renomy kaskadera oraz poziomu trudności wykonywanych ewolucji. Zdecydowanie wyższa stawka obowiązuje za scenę, w której kaskader zostaje podpalony niż za odegranie bójki ulicznej. Więcej zarobi kaskader występujący w filmie akcji niż odgrywający krótką scenę w niskobudżetowym serialu. Stawka, za którą zgodzi się pracować większość przedstawicieli tej profesji, wynosi 1 000 PLN za dzień zdjęciowy. Najlepsi, biorący udział w największych produkcjach, mogą zażyczyć sobie nawet pięciokrotnie wyższego wynagrodzenia. Zdarzają się jednak seriale, w których kaskaderzy otrzymują nie więcej niż kilkaset złotych za dzień pracy. Biorąc pod uwagę potrzebę ciągłego szkolenia się i wydatki na sprzęt, a przede wszystkim ilość filmów z udziałem kaskaderów, które produkuje się w Polsce, zarobki te nie zaliczają się do wysokich. Najpewniejszą drogą dla kaskadera jest ukończenie szkolenia pod okiem doświadczonych praktyków i nawiązanie współpracy z grupą kaskaderską prowadzoną przez kaskadera – koordynatora. To koordynatorzy decydują o wyborze specjalistów do scen, co pozwala członkom ekipy na otrzymywanie częstszych zleceń. Takie grupy dodatkowo stymulują rynek poprzez organizowanie pokazów kaskaderskich, które cieszą się w Polsce coraz większą popularnością.

Zakończenie

Dzięki wysiłkom kilku profesjonalnych koordynatorów działających w naszym kraju rynek kaskaderski powoli się rozwija i szkoleni są nowi adepci tej sztuki. Niestety w Polsce nadal produkuje się niewiele filmów akcji, w realizacji których niezbędne jest zatrudnienie kaskaderów. W związku z tym dopiero najbliższe lata pokażą, czy nakłady finansowe na polski film wzrosną wystarczająco, aby zapewnić zatrudnienie kolejnym młodym ludziom próbującym swoich sił w tej profesji.