Imigranci na rynku pracy we Francji: integracja czy wykluczenie?

Na pytanie o integrację i wykluczenie imigrantów we Francji nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Z jednej strony mamy do czynienia z jawnymi przejawami dyskryminacji – począwszy od możliwości zatrudnienia i wysokości wynagrodzenia, poprzez życie społeczne, aż do kulturalnego i politycznego. Z drugiej strony na różnych szczeblach rządowych i administracyjnych podejmowane są liczne inicjatywy świadczące o woli pomocy i chęci ułatwienia imigranckiego życia. Dysonans zaostrza fakt, że Francja potrzebuje imigrantów, a zwłaszcza ich pracy. Zatrudnienie cudzoziemców wypełnia luki w niektórych sektorach gospodarki oraz przyczynia się do wzrostu zamożności społeczeństwa i kraju.

Dane statystyczne (dotyczące aktywności zawodowej, bezrobocia i dyskryminacji na rynku pracy) przytaczane w niniejszym tekście są wynikiem ankiet zrealizowanych przez francuski Instytut Badań Demograficznych INED (Institut national d’études démographiques) oraz francuski Urząd Statystyczny INSEE (Institut national de la statistique et des études économiques). Według INED w 2010 roku we Francji przebywało 6 700 tys. imigrantów, co stanowi 10,7% całej populacji w tym kraju. Choć odsetek nie należy do najniższych, jest to względnie mniej niż w niektórych krajach UE. W Hiszpanii imigranci stanowią 14% całej populacji, w Niemczech – 13%, a w Austrii – 15,6%. Badania zrealizowane przez INSEE pokazują również, że rocznie do Francji przybywa około 200 tys. imigrantów. Wśród nich 60 tys. ma obywatelstwo francuskie, 60 tys. jest obywatelami UE, a 80 tys. pochodzi z tzw. krajów trzecich, nie wchodzących w skład UE. Równocześnie każdego roku pewna ilość imigrantów opuszcza Francję, jednak zazwyczaj saldo okazuje się być dodatnie – w 2010 roku różnica pomiędzy wjeżdżającymi i wyjeżdżającymi wyniosła 75 tys. osób. Według tych samych badań najwięcej imigrantów pochodzi z Algierii, Maroka, Portugalii i Włoch.

Zarys historyczny

Pierwszy znaczący napływ imigrantów do Francji miał miejsce po II wojnie światowej. Siła robocza potrzebna do odbudowywania wojennych zniszczeń napędzała gospodarkę, a rząd w Paryżu zachęcał imigrantów do osiedlania się i pracy we Francji. Większość przybywających stanowili mężczyźni z krajów takich jak Hiszpania, Portugalia, Maroko i Algieria.

Sytuacja zmieniła się w latach 70. W związku z kryzysem paliwowym w 1973 roku we Francji nastąpiło spowolnienie gospodarcze. Rząd francuski zwiększył kontrolę nad napływem imigrantów. Od tego czasu imigracja zaczęła zmieniać swój charakter: coraz mniej imigrantów przyjeżdżało wyłącznie w celach zarobkowych, a coraz więcej z powodu rodzinnych powiązań. Równocześnie dysproporcja pomiędzy ilością mężczyzn i kobiet powoli zmniejszała się na korzyść pań. O skali nie w pełni kontrolowanego napływu cudzoziemców do Francji może świadczyć fakt, że 22% imigrantów przebywających obecnie we Francji przybyło tam przed 1974 rokiem. 57% z nich jest Europejczykami (przede wszystkim Portugalczycy, Hiszpanie, Włosi), natomiast aż 34% pochodzi z krajów Maghrebu, 4% z Azji, a 5% z Afryki subsaharyjskiej. Warto podkreślić, że liczba Afrykańczyków we Francji rosła dynamicznie także po 1974 roku. Coraz częściej i na coraz większą skalę nad Sekwanę przyjeżdżały wtedy rodziny osób, które osiedliły się w tym kraju jeszcze przed kryzysem paliwowym.

Aktualna sytuacja

W obecnych czasach klucz rodzinny to nadal dominujący wzorzec migracji do Francji. Innym częstym powodem napływu obcokrajowców jest niestabilna sytuacja polityczna w kraju pochodzenia. Dotyczy to m.in. Turcji, krajów byłej Jugosławii, Sri Lanki, Demokratycznej Republiki Konga, Haiti czy Rosji. Jednakże w związku ze zbliżającymi się wyborami prezydenckimi, jak również na skutek efektów światowego kryzysu ekonomicznego we Francji podnoszone są postulaty ponownego zaostrzenia polityki wobec imigrantów. W ostatnich latach rozpowszechnianiu się obaw związanych z zatrudnieniem sprzyja wzrost bezrobocia. Wielu Francuzów uważa, że imigranci zabierają im pracę. Badania dowodzą jednak, że imigranci nie stanowią zagrożenia ani dla francuskiej gospodarki, ani dla zatrudnienia Francuzów. Jednym z dowodów na to jest fakt, że imigranci często podejmują się prac, których Francuzi nie chcą wykonywać. Dodatkowo, dane pokazują, że obecność imigrantów na francuskim rynku pracy stymuluje i wzbogaca lokalną gospodarkę. Rządowy raport z 2006 roku pt. Immigration sélective et besoin de l’économie française [Imigracja selektywna i potrzeby francuskiej ekonomii] wskazał na wzrost PKB o 0,1 punktu procentowego tylko podczas jednego roku, w którym do Francji przybyło 50 tys. nowych imigrantów. Co więcej, imigranci jako konsumenci zwiększają zapotrzebowanie i tym samym wpływają na wzrost produkcji wielu dóbr. To z kolei zwiększa aktywność na rynku pracy i sprawia, że powstają nowe miejsca pracy. Okazuje się także, że, pomimo obaw większości populacji, aktywni zawodowo imigranci nie zagrażają wysokości wynagrodzenia. Nie mają też wpływu na wzrost bezrobocia we Francji.

Aktywność zawodowa i bezrobocie

Francuski Urząd Statystyczny INSEE w opublikowanym w 2009 roku raporcie prezentuje następujące dane: 67% imigrantów we Francji jest aktywnych zawodowo. Wynik ten niewiele różni się od danych dotyczących osób urodzonych we Francji (70,2%). Jeśli chodzi o mężczyzn, to wśród imigrantów aktywnych na rynku pracy jest więcej (78,2%) niż wśród nie-imigrantów (74,2%). Natomiast imigrantki, mimo że w ostatnich latach jest ich coraz więcej na rynku pracy, nadal są mniej aktywne zawodowo (56,7%) od rodowitych Francuzek (66,2%).

Choć statystyki aktywności zawodowej imigrantów mogą napawać optymizmem, martwią niektóre fakty dotyczące zatrudnienia tych osób. Trzech na dziesięciu aktywnych zawodowo imigrantów wykonuje pracę nie wymagającą kwalifikacji. Mężczyźni najczęściej najmowani są jako robotnicy przy wszelkiego rodzaju pracach budowlanych, a wiele imigrantek pracuje w sektorze usług (pomoc domowa, restauracje, hotele itd.). W okręgu paryskim (Ile de France) aż siedmiu na dziesięciu imigrantów jest zatrudnionych w firmach zajmującymi się pracami porządkowymi. Tylko 13% imigrantów pracuje umysłowo lub na stanowiskach kierowniczych.

Poziom bezrobocia wśród imigrantów we Francji jest dwa razy większy (15,2%) niż wśród rodowitych Francuzów (7,3%). Dotyczy to zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Badania zrealizowane przez INSEE pokazują, że różnica ta bierze się między innymi z gorszego wykształcenia przyjeżdżających do Francji. Prawie połowa imigrantów ma wykształcenie podstawowe lub nie ma żadnego wykształcenia. Inną przyczyną bezrobocia jest częste nieuznawanie dyplomów studiów ukończonych w krajach pochodzenia. O ile 66% imigrantów z wyższym wykształceniem otrzymało dyplomy poza Francją, o tyle z grupy tej tylko 22% nostryfikowało swoje dyplomy. Z tego też powodu imigranci z wyższym wykształceniem są trzy razy bardziej narażeni na bezrobocie niż dyplomowani Francuzi. Jeszcze inną wskazywaną przyczyną większych problemów z pracą może być słaba znajomość języka lub obcy akcent. Ten problem dotyczy bardzo często przybyszów z Azji. Tylko dla 16% imigrantów język francuski był językiem ojczystym. Wśród imigrantów przebywających we Francji 33% przyznaje się do trudności w czytaniu, a 52% nie radzi sobie z napisaniem listu.

Największe trudności ze znalezieniem pracy mają imigranci pochodzący z Afryki subsaharyjskiej. W dwóch na trzy przypadkach odmawia się im zatrudnienia. Nierzadko imigranci otrzymują niższe pensje niż Francuzi. W najgorszej sytuacji są obywatele Turcji: w porównaniu z nie-imigrantami Turcy otrzymują wynagrodzenie niższe o nawet 18%, a Turczynki aż o 21%. Jednym z powodów takiej sytuacji jest rodzaj pracy (niewymagającej kwalifikacji) wykonywanej przez imigrantów. Innym wymienianym powodem jest dyskryminacja.

Dyskryminacja

Imigranci z krajów Maghrebu i Afryki subsaharyjskiej, a także ich dzieci, przyznają od dwóch do trzech razy częściej niż pozostali imigranci, że byli ofiarami dyskryminacji podczas starania się o pracę. Podobnie sytuacja wygląda, jeśli chodzi o awans w pracy. Co ciekawe, dyskryminacji częściej doświadczają urodzone już we Francji dzieci imigrantów. Do najbardziej powszechnych powodów dyskryminacji zalicza się pochodzenie (70%), kolor skóry (43%) oraz akcent (14%). Potomkowie imigrantów wskazują także na religię.

Z tego względu we Francji podejmowane są rozmaite inicjatywy mające na celu pomoc imigrantom w odnalezieniu się na rynku pracy oraz zmniejszenie ryzyka dyskryminacji. Pomiędzy listopadem 2009 i listopadem 2010 przeprowadzono eksperyment polegający na możliwości starania się o pracę za pomocą anonimowego CV. Pomysłodawcą akcji był Claude Bébéar z towarzystwa ubezpieczeniowego AXA. Sam eksperyment był przeprowadzony przez francuski Urząd Pracy (Pôle emploi) z udziałem Centrum Badań Ekonomicznych i Statystycznych (Centre de recherche en économie et statistiques), J-PAL (Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab – amerykański instytut ds. walki z ubóstwem, współpracujący z rządami i organizacjami pozarządowymi) i Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Paryżu (Ecole d’économie de Paris). Założeniem projektu było umożliwienie osobom narażonym na dyskryminację przejścia przez pierwszą selekcję (jaką jest wstępne zapoznanie się z CV) i dostanie się do drugiego etapu rekrutacji, czyli rozmowy o pracę. W anonimowym CV nie trzeba było podawać swojego imienia i nazwiska, adresu (jednym z powodów dyskryminacji jest miejsce zamieszkania imigrantów, np. dzielnica Paryża), płci, wieku, daty i miejsca urodzenia, narodowości oraz stanu cywilnego. Eksperyment został przeprowadzony w 8 departamentach Francji, a wzięło w nim udział dobrowolnie tysiąc przedsiębiorstw zatrudniających ponad 50 pracowników. Wśród nich, oprócz AXY, znalazły się Casino, Sanofi-Aventis, L’Oréal, Accor, La Snecma czy PSA-Peugeot Citroën. Paradoksalnie, według danych opublikowanych przez instytucje, które koordynowały projekt, anonimowe CV może mieć efekt odwrotny do planowanego. Okazało się, że wśród osób wysyłających klasyczne, pełne CV szanse zaproszenia na rozmowę kwalifikacyjną wynoszą jeden do dziesięciu, natomiast wśród kandydatów z anonimowym CV – jeden do dwudziestu dwóch! Taką sytuację tłumaczy się między innymi tym, że w momencie, kiedy pracodawca zna pochodzenie kandydata, z większą wyrozumiałością traktuje jego gorsze wykształcenie lub też przymyka oko na różnego rodzaju błędy redakcyjne w CV. Z tego względu zamiast anonimowego CV proponuje się położenie nacisku na inne metody rekrutacyjne oceniające kandydata według jego predyspozycji i doświadczenia. Jedną z nich może być „wypróbowanie“ kandydata poprzez zlecenie mu zadania do wykonania. Wynik osiągnięty przez kandydata zadecyduje o udziale w dalszym etapie rekrutacji.