Artykuły

„Studia po studiach” nad Wisłą – Polacy na studiach doktoranckich

12.11.2012 Autor: Lidia Kafarska
Niniejszy artykuł prezentuje sytuację uczestników studiów doktoranckich w Polsce. Pokazano, dlaczego absolwenci studiów magisterskich decydują się na kontynuację edukacji. Przedstawiono, ile jest takich osób nad Wisłą i na jakich uczelniach studiują. Czytelnik znajdzie również informacje na temat tego, jak rozpocząć studia III stopnia oraz jak można się na nich utrzymać. Publikacja zawiera 4 tabele i 2 wykresy.
Dla większości studentów obrona pracy magisterskiej to symboliczny koniec edukacji na wyższej uczelni. Jednak nie dla wszystkich. Niektórzy żacy decydują się na kontynuowanie nauki na studiach doktoranckich (tzw. studiach III stopnia). Są różne przyczyny „przedłużenia” studiów. Warto wymienić niektóre z nich:
  • rozwój osobisty,
  • podniesienie kwalifikacji,
  • zdobycie specjalistycznej wiedzy w określonej dziedzinie,
  • przygotowanie do rozpoczęcia własnej działalności badawczej,
  • praca ze studentami,
  • pozostanie po studiach na uczelni,
  • nadzieja na poprawę szans na rynku pracy i wyższe zarobki poza uczelnią,
  • ambicja,
  • chęć pochwalenia się czymś „prestiżowym”.

Przykładowe motywy, którymi kierowali się uczestnicy studiów doktoranckich Politechniki Śląskiej, zamieszczono w tabeli 1.



Ile, gdzie i na jakiej uczelni


W 2011 roku w Polsce na studia III stopnia uczęszczało 39 387 osób. Wśród przyszłych doktorów było 18 495 studentów oraz 20 892 studentek. Nie jest to przypadkowa sytuacja, że przedstawicielki płci pięknej przeważają wśród doktorantów. Jak wynika z poniższej tabeli, jest to stały trend. Niezmiennym trendem jest również wzrost liczby takich studentów.



Doktoranci zdecydowanie „preferują” uniwersytety. Spośród wszystkich studentów studiów III stopnia niemal połowa – 19 412 osób – przygotowywała się do doktoratu właśnie na tego typu uczelniach. Na drugim miejscu pod względem „popularności” wśród przyszłych doktorów znalazły się wyższe szkoły techniczne, gdzie studiowało 7 062 doktorantów. Ponadto uczelnie wyższe tego typu – obok wyższych szkół ekonomicznych oraz wyższych szkół teologicznych – to jedyne szkoły wyższe w Polsce, w których doktorantów jest więcej niż doktorantek. Na pozostałych uczelniach na studiach III stopnia – zgodnie z trendem ogólnopolskim – przeważają panie.



Warto zaznaczyć, iż fakt największej popularności uniwersytetów wśród uczestników studiów doktoranckich wcale nie wynika z liczebności tego typu uczelni. Wręcz przeciwnie – wyższych szkół technicznych jest w Polsce więcej niż uniwersytetów, a jednak studia III stopnia są na nich dużo mniej popularne. Najwięcej nad Wisłą jest uczelni ekonomicznych, ale pod względem ilości osób kształcących się na studiach doktoranckich tego typu szkoły wyższe „uplasowały się” na trzecim miejscu. W 2011 roku w oferowanych przez te uczelnie studiach III stopnia uczestniczyło 3 177 doktorantów.



Ponad 1/4 polskich doktorantów studiuje na Mazowszu. W 2011 roku na studiach III stopnia oferowanych przez uczelnie województwa mazowieckiego kształciło się 10 243 Polaków. Na „drugim biegunie” znalazło się województwo lubuskie z liczbą 114 doktorantów. Mniej niż tysiąc osób uczęszczało także na studia doktoranckie na Opolszczyźnie, Podkarpaciu, Podlasiu, Warmii i Mazurach oraz w województwie świętokrzyskim. We wszystkich województwach – za wyjątkiem opolskiego i lubuskiego – widoczna jest ogólnopolska tendencja, mianowicie wśród doktorantów przeważają studentki.



„Koncentracja” przyszłych doktorów na uczelniach województwa mazowieckiego wynika z tego, iż najwięcej polskich szkół wyższych znajduje się właśnie na Mazowszu. W 2011 roku spośród 453 wszystkich tego typu placówek w Polsce prawie 1/4 (106 uczelni) to uczelnie z adresem w centralnej Polsce.



Jak zacząć i za co studiować


Studia III stopnia nad Wisłą trwają od 2 do 4 lat. W wyjątkowych przypadkach i sytuacjach życiowych – spowodowanych chorobą, opieką nad chorym członkiem rodziny lub opieką nad dzieckiem do 4. roku życia bądź dzieckiem o orzeczonym stopniu niepełnosprawności – mogą zostać przedłużone maksymalnie do 5 lat. Przyszły doktorant – koniecznie już po obronie pracy magisterskiej – musi przejść proces rekrutacji: złożyć podanie, przedstawić konspekt pracy doktorskiej oraz zaprezentować swoją osobę podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Pod uwagę brane są także oceny uzyskane w trakcie studiów, działalność w kołach naukowych, uczestnictwo w konferencjach, własne publikacje, znajomość języków obcych itp.

Przyszły doktor musi uczestniczyć w zajęciach, prowadzić badania naukowe, zdawać egzaminy oraz odbyć maksymalnie 90 godzin bezpłatnych praktyk zawodowych (przede wszystkim w formie prowadzenia zajęć dydaktycznych lub uczestnictwa w ich prowadzeniu).

Doktorant na polskich uczelniach nie jest pracownikiem, nie pobiera więc pensji. Może natomiast otrzymywać stypendium oraz ubiegać się o inną pomoc materialną. Istnieją dwa podstawowe rodzaje stypendiów dla przyszłych doktorów. Pierwsze z nich to tzw. stypendium doktoranckie. Jego wysokość zależy od danej uczelni, jednak nie może być niższa niż 60% (ani wyższa niż 100%) minimalnego wynagrodzenia zasadniczego asystenta. Od 1 stycznia 2012 roku – zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego – wynagrodzenie to wynosi co najmniej 1 885 PLN. Uczestnik studiów III stopnia nie może więc otrzymywać stypendium doktoranckiego niższego niż 1 131 PLN.
Na pierwszym roku studiów III stopnia taką gratyfikację może otrzymać doktorant, który osiągnął bardzo dobre wyniki podczas postępowania rekrutacyjnego. Na drugim i kolejnych latach studiów stypendium trafi do osoby, która uzyskała bardzo dobre wyniki z egzaminów objętych programem studiów, osiągnęła postępy w pracy naukowej (prowadzenie zajęć dydaktycznych, realizacja badań naukowych) oraz przygotowywaniu rozprawy doktorskiej.
Stypendium doktoranckie przyznawane jest na okres jednego roku. Może zostać przedłużone na kolejny rok, jeśli ocena postępów w pracy doktorskiej oraz naukowo-dydaktycznej jest pozytywna.

Drugim rodzajem stypendium jest gratyfikacja za wyniki w nauce, w prowadzeniu badań naukowych i działalności dydaktycznej dla 30% najlepszych doktorantów na danym kierunku.

Ponadto uczestnicy studiów III stopnia mogą ubiegać się o inną pomoc materialną – stypendium socjalne, zapomogę (dla osób, które przejściowo znalazły się w trudnej losowo sytuacji) oraz stypendium dla niepełnosprawnych. Od 1 października 2012 roku doktoranci mogą również otrzymywać stypendium ministra za wybitne osiągnięcia.

Doktorant może pracować poza uczelnią – także na pełny etat – nie tracąc jednocześnie stypendium. Dodatkowego źródła zarobku szuka wielu uczestników studiów III stopnia. Stypendia nie są wysokie, ponadto nie wszyscy przyszli doktorzy je pobierają. Przykładowo – zgodnie z raportem Studia doktoranckie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Głos Doktorantów z 2009 roku – tylko nieco ponad 50% uczestników studiów III stopnia UJ pobierało jakiekolwiek stypendium. Zresztą taka pomoc materialna nie wystarcza do otrzymania kredytu ani nie zapewnia ubezpieczenia emerytalnego i rentowego – do tego potrzebna jest „normalna” praca i pensja. Doktorant ze strony uczelni objęty jest jedynie ubezpieczeniem zdrowotnym.
Dodatkową możliwością zarobku dla doktorantów w Polsce są różnorodne granty naukowe udzielane przez Unię Europejską na określone projekty badawcze. Takie pieniądze kierowane są przede wszystkim na badania, ale część przeznacza się również na wynagrodzenia dla członków zespołu badawczego. Nie tylko UE może być źródłem środków finansowych. Nierzadko różne firmy zlecają uczelniom przeprowadzenie badań i ekspertyz. Wymienione dodatkowe źródła dochodów dotyczą jednak przede wszystkim studentów kierunków ścisłych i inżynieryjnych.

Jak wspomniano, doktorant nie jest pracownikiem uczelni. Nie jest jednak również tak naprawdę studentem – jest kimś „pomiędzy”. Określenie uczestnika studiów III stopnia jako studenta jest więc wyrażeniem potocznym. Od 1 stycznia 2012 roku jednym z aspektów charakterystycznych dla „studenckiego życia”, których nadal doświadczają doktoranci, są zniżki – w wysokości 51% ceny biletu – na przejazdy transportem kolejowym i autobusowym. Jednak taniej mogą podróżować po Polsce tylko przyszli doktorzy, którzy mają nie więcej niż 35 lat.

Bibliografia
Keler K., Krzaklewska E., Studia doktoranckie na Uniwersytecie Jagiellońskim [online], Kraków 2009. Dostępny w internecie: http://www.doktoranci.uj.edu.pl/c/document_library/get_file?uuid=d3d019e5-fa17-4cde-8081-b45110d4255a&groupId=1167150.
Raport – Doktoranci 2009. Badanie aktywności i planów zawodowych doktorantów Politechniki Śląskiej [online]. Dostępny w internecie: http://www.kariera.polsl.pl/Kapital%20Ludzki/raport.pdf.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie studiów doktoranckich oraz stypendiów doktoranckich (Dz. U. z 2011 nr 225 poz. 1351) [online]. Dostępny w internecie: http://prawo.legeo.pl/prawo/rozporzadzenie-ministra-nauki-i-szkolnictwa-wyzszego-z-dnia-5-pazdziernika-2011-r-w-sprawie-studiow-doktoranckich-oraz-stypendiow-doktoranckich/.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą dla pracowników zatrudnionych w uczelni publicznej (Dz. U. Nr 243 poz. 1447) [online]. Dostępny w internecie: http://prawo.legeo.pl/prawo/rozporzadzenie-ministra-nauki-i-szkolnictwa-wyzszego-z-dnia-22-grudnia-2006-r-w-sprawie-warunkow-wynagradzania-za-prace-i-przyznawania-innych-swiadczen-zwiazanych-z-praca-dla-pracownikow/.
Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595, z późn. zm.) [online]. Dostępny w internecie:
http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/Reforma/20110524_USTAW.pdf.
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) [online]. Dostępny w internecie: http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/Reforma/20110523_USTAWA_z_dnia_27_lipca_2005.pdf.
Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455). [online]. Dostępny w internecie: http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/13/23/13230/20110318_ustawa_szkolnictwo_wyzsz.pdf.
Strona Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego: http://www.nauka.gov.pl/.
Strona Krajowej Reprezentacji Doktorantów: http://www.krd.org.pl/.
Lidia Kafarska