Bezrobocie nie jest tylko jedno

Wyobraźmy sobie, że praca to towar, taki sam jak ołówek czy drożdżówka. Osoba, która chce zbyć produkt, w naszym przykładzie swoją pracę, to sprzedający. Ze względu na specyfikę produktu nazwiemy go pracownikiem, a wszystkich takich oferentów określimy mianem podaży pracy. Kupujący będzie z kolei pracodawcą, a ogół pracodawców na rynku będzie reprezentować popyt na pracę. Jak w każdej transakcji towar musi mieć swoją cenę: w tym przypadku jest to wypłacane pracownikowi wynagrodzenie. To właśnie od jego wysokości zależy, czy sprzedający zdecyduje się upłynnić swój produkt. Przykładowo, jeśli kupujący-pracodawca wynegocjuje stawkę, którą sprzedający-pracownik uzna jako za niską, nie odstąpi swojego towaru i, jeśli nie znajdzie innego nabywcy, zasili szereg bezrobotnych. Nie oznacza to jednak, że karty rozdaje tylko pracownik. Nawet w sytuacji, gdy koniecznie chce on „pozbyć” się swojego towaru i przedstawia bardzo atrakcyjną stawkę, może okazać się, że kupujący nie będzie zainteresowany składaną ofertą. Interes nie dojdzie do skutku, sprzedający będzie szukać nowego kupca i dopóki nie domknie transakcji, będzie osobą bezrobotną. Choć każdy z przypadków kończy się bezrobociem, ten prosty przykład pozwolił zilustrować jego dwie różne przyczyny i jednocześnie dwa odmienne rodzaje. Okazuje się bowiem, że bezrobocie nie jest zjawiskiem jednolitym, a naukowcy zajmujący się jego teorią wyróżniają co najmniej kilka rodzajów tej społecznej bolączki.

Bezrobocie bezrobociu nierówne

Przy klasyfikacji bezrobocia za główną zmienną różnicującą uznaje się przyczynę pozostawania bez pracy. Teoretycy wychodzą bowiem z założenia, że aby skutecznie walczyć z bezrobociem, należy zdiagnozować, co leży u jego podstaw. I tak, ze względu na powody bezrobocia większość podręczników do ekonomii wyodrębnia bezrobocie strukturalne, frykcyjne, koniunkturalne (cykliczne) oraz sezonowe.

Bezrobocie strukturalne jest spowodowane niedostosowaniem popytu i podaży pracy. Mówiąc inaczej – to, co posiadają i chcą sprzedać pracownicy nie odpowiada oczekiwaniom pracodawców. Ilustrując to przykładem z drożdżówką, można powiedzieć, że sprzedający oferują drożdżówki ze śliwkami, podczas gdy kupujący chcieliby drożdżówki z jabłkami. W przypadku tak specyficznego towaru, jakim jest praca, rozbieżność dotyczy kwalifikacji, wykształcenia czy doświadczenia. Ze względu na długi czas potrzebny do „ulepszenia” towaru do poziomu pożądanego przez pracodawców, bezrobocie strukturalne ma zazwyczaj charakter długoterminowy. Warto wspomnieć, że im głębsze różnice między oczekiwaniami pracodawców a ofertą pracowników, tym czas dopasowań dłuższy i tym dłuższy czas bezrobocia.

Bezrobocie strukturalne to dominujący typ bezrobocia w Polsce, który w dużej mierze jest pochodną przekształceń w polskiej gospodarce. Przed transformacją z 1989 roku opierała się ona głównie na przemyśle ciężkim i rolnictwie. Aktualnie umiejętności górników i hutników nie cieszą się popularnością – pracodawcy poszukują w pierwszej kolejności informatyków i inżynierów różnych specjalności. Zalegające wakaty nie są obsadzane, ponieważ osoby bezrobotne mają inne, przestarzałe kwalifikacje. Poszukujący pracy nie będą mogli podjąć zatrudnienia, dopóki ich kwalifikacje nie będą odpowiadać realiom rynku.

Przeciwieństwem bezrobocia strukturalnego jest bezrobocie frykcyjne o krótkotrwałym, przejściowym charakterze. Jest ono związane z fluktuacją pracowników na rynku, głównie ze zmianami miejsca zatrudnienia oraz zmianami statusu zawodowego. Wywołuje je także niepełna informacja o rynku zatrudnienia. Ten rodzaj bezrobocia będzie przykładowo reprezentować osoba, która dobrowolnie, na podstawie własnej decyzji, zwolniła się z pracy, gdyż planuje związać się z innym przedsiębiorstwem. Zanim znajdzie następne zajęcie upływa pewien okres, przez który pisze aplikacje, odbywa rozmowy kwalifikacyjne, porównuje warunki. Nawet jeśli trwa on jedynie kilkanaście dni, z teoretycznego punktu widzenia jest to czas bezrobocia. Podobnie będzie w przypadku osoby, która spełnia wszystkie wymogi danego ogłoszenia rekrutacyjnego, ale przez pewien czas nie udaje jej się na nie natrafić. Pomimo iż jej umiejętności, doświadczenie itp. w stu procentach odpowiadają wymaganiom z anonsu, jest bezrobotna, bo nie posiada kompleksowej informacji o wszystkich stanowiskach, na które prowadzony jest nabór.

Jeszcze inną przyczynę będzie mieć bezrobocie koniunkturalne, związane z występującymi w gospodarce cyklami koniunkturalnymi. Ten rodzaj bezrobocia pojawia się w momencie, gdy gospodarka traci na sile, a czynniki produkcyjne nie są w pełni wykorzystywane, co automatycznie obniża popyt na pracę i zwiększa liczbę pozostających bez zatrudnienia. Proces ten jest samoczynnie odwracalny – kiedy poprawiają się ekonomiczne wskaźniki i rośnie popyt na pracę, ci, którzy wcześniej zostali zwolnieni, mogą odzyskać swoje stanowiska. Warunkiem jest jednak to, aby w tym czasie nie utracili zdolności do zatrudnienia, np. nie zdezaktualizowały się ich kwalifikacje zawodowe.

Cykliczny charakter ma również bezrobocie sezonowe, ale cykle, w których występuje, trwają krócej niż w przypadku bezrobocia koniunkturalnego. Bezrobocie sezonowe wynika z sezonowości produkcji w niektórych dziedzinach gospodarki, a jego występowanie jest ściśle uzależnione od warunków klimatycznych kształtujących produkcję w niektórych branżach. Są nimi na przykład: rolnictwo, cukiernictwo, przemysł tytoniowy czy turystyka. W „martwych” dla tych branż miesiącach, kiedy prace ogranicza lub zupełnie wstrzymuje niesprzyjająca pogoda, osoby zwalniane będą reprezentować właśnie ten typ bezrobocia.

Z własnej woli czy pod przymusem?

Różne kategorie bezrobocia wyznacza się także ze względu na wolę bezrobotnych. W zależności od warunków, w jakich osoby zdolne do pracy i jej poszukujące byłyby gotowe podjąć zatrudnienie, wyróżnia się bezrobocie dobrowolne i przymusowe. Pierwsze z nich spowodowane jest tym, że część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy rynkowej – byliby skłonni pracować, ale za wyższą stawkę. Z kolei pracodawcy zatrudniliby ich pod warunkiem, że wypłacane wynagrodzenie byłoby niższe od płacy rynkowej. Głównym powodem powstawania tego typu bezrobocia są odmienne preferencje pracowników i pracodawców – oczekiwania siły roboczej nie pokrywają się z rachunkiem opłacalności przedsiębiorców.

Drugi typ bezrobocia wyodrębniany na postawie woli pracowników to bezrobocie przymusowe. Powstaje ono w sytuacji, gdy bezrobotni – bez względu na swoje kwalifikacje czy upodobania – są gotowi podjąć pracę po obowiązujących stawkach rynkowych, a mimo to nie mogą znaleźć zajęcia. Zapotrzebowanie na pracę jest po prostu zbyt małe, aby zatrudnienie udało się podjąć wszystkim zainteresowanym.

Kolejnym kryterium jest czas pozostawania bez pracy. Jeśli trwa on do 3 miesięcy, mówimy o bezrobociu krótkookresowym. W sytuacji, gdy wynosi od 3 do 12 miesięcy, mamy do czynienia z bezrobociem średniookresowym. Jeśli czas bez pracy przedłuża się powyżej 12 miesięcy, jest to bezrobocie długookresowe. Co zrozumiałe, jest to najbardziej niebezpieczny typ bezrobocia – im dłuższy czas pozostawania bez pracy, tym mniejsze szanse na powrót do zatrudnienia i większa skłonność do korzystania z pomocy socjalnej państwa.

Ciekawym typem bezrobocia jest tzw. bezrobocie ukryte. Pomimo iż osoby te są zatrudnione, wykonywana przez nie praca nie jest niezbędna z punktu widzenia przedsiębiorcy. Nadwyżka rąk do pracy powoduje, że – pomimo zatrudnienia – kwalifikacje tych osób ulegają dewaluacji, co jest jednym z najbardziej szkodliwych skutków bezrobocia.