Wykształcenie wyższe – czy zwiększa szanse absolwentów na rynku pracy?

Liczba osób z wyższym wykształceniem w populacji wchodzącej na rynek pracy młodzieży w ostatnich 5 latach gwałtownie wzrosła. Jak wynika z badania Bilans Kapitału Ludzkiego, wśród 2,5 mln osób w wieku produkcyjnym, poniżej 30. roku życia, które w tym okresie weszły na rynek pracy, aż 38% było absolwentami szkół wyższych. Przyglądając się aktualnej sytuacji zawodowej młodych osób na polskim, ale również europejskim rynku pracy, warto zastanowić się, czy studiowanie stało się dla młodzieży strategią na zwiększenie swoich szans na rynku pracy, czy raczej próbą odsunięcia w czasie trudności związanych z jej poszukiwaniem? Eurostat podaje, że w krajach członkowskich UE bez pracy pozostaje 7,5 mln ludzi poniżej 25. roku życia. Warto również podjąć dyskusję na temat tego, czy trudności na rynku pracy wpływają na wybór kierunku studiów przez przyszłych studentów oraz czy same uczelnie starają się reagować na tę sytuację i odpowiadać na pojawiające się na rynku pracy potrzeby?

Kierunki, które zyskują i tracą

Młode osoby obserwują rynek pracy i wyciągają wnioski. Widać to dzięki analizie zmian preferencji kształcenia młodych osób na uczelniach wyższych. Na podstawie liczby kandydatów przypadających na jedno miejsce na uczelni można stwierdzić, że w największym stopniu kandydatów na studia tracą w ostatnich latach uczelnie ekonomiczne i uczelnie wychowania fizycznego. Co prawda nadal najwięcej studentów kształci się na kierunkach należących do grupy ekonomicznej i administracyjnej, ale to właśnie w przypadku uczelni ekonomicznych spadki są najbardziej widoczne. Jak wynika z badania BKL, w 2006 roku na uczelniach ekonomicznych studiowało 21% studentów, w 2009 roku – 16,5% studentów, a w 2012 roku już tylko 14,3% studentów. Wzrasta natomiast znaczenie wyższych szkół technicznych oraz uniwersytetów medycznych, na których w 2006 roku studiowało odpowiednio 16,5% i 2,8% studentów, a w 2011 roku już 19,5% i 3,5% studentów.

Zmiany w preferencjach młodych ludzi ukazuje również analiza poszczególnych kierunków kształcenia. Maleje liczba studentów zarządzania i bankowości oraz zarządzania i marketingu. Z mniejszą intensywnością, ale również widocznie, ubywa studentów kierunków społecznych: politologii, socjologii, europeistyki i stosunków międzynarodowych.

Są też kierunki, które w ostatnich latach wyraźnie zyskują na popularności. Największe wzrosty obserwowane są w przypadku kierunków inżynierskich i bezpieczeństwa. Studentów przybywa również na kierunkach matematycznych, statystycznych, dotyczących transportu, opieki społecznej i medycznej.

Niszowe nowości, czyli próba odpowiedzi uczelni na potrzeby rynku

Warto zwrócić uwagę na to, że uczelnie wyższe również przyglądają się zmianom zachodzącym w gospodarce. W ich ofercie pojawiają się zupełnie nowe kierunki, takie jak: chemia budowlana, gospodarowanie odpadami czy bezpieczeństwo żywności i odnawialne źródła energii. Nowe kierunki kształcenia to również trend studiowania w ramach wąskiej specjalizacji przygotowującej do wykonywania ściśle określonego zawodu. Tak silne powiązanie powstających kierunków z potrzebami rynku pracy ma swoje niewątpliwe atuty, ale z uwagi na wąską specjalizację może skutkować kłopotami z przekwalifikowaniem i elastycznością zawodową.

Czy warto inwestować w wyższe wykształcenie?

Nieodłącznym elementem dyskusji o uczelniach wyższych jest temat znaczenia wykształcenia wyższego na dzisiejszym rynku pracy. Trudności ze znalezieniem pracy dotykają w szczególności młodych ludzi, a w ostatnich latach również osoby z wyższym wykształceniem. W medialnych dyskusjach znaczenie wyższego wykształcenia dla przyszłych pracodawców jest coraz częściej poddawane w wątpliwość. Z tymi wątpliwościami polemizują autorzy raportu Bilans Kapitału Ludzkiego, prezentując dane, które potwierdzają, że nie tylko na samym początku drogi zawodowej, ale również w kolejnym latach pracy wykształcenie wyższe znacząco poprawia sytuację zawodową absolwentów. Najlepiej świadczy o tym porównanie wskaźnika zatrudnienia absolwentów uczelni wyższych i absolwentów ogółem. Wskaźnik zatrudnienia osób do 30. roku życia bez wyższego wykształcenia w 2012 roku kształtował się na poziomie 59%, podczas gdy ten sam wskaźnik dla osób z wyższym wykształceniem wyniósł 74,3%. Dane BKL potwierdzają, że po 5 latach od zakończenia edukacji pracowało niemal 90% absolwentów szkół wyższych. Są oni więc najlepiej rokującą grupą zawodową, nie tylko na starcie, ale również w trakcie dalszej kariery zawodowej.

Co zwiększa szanse absolwentów?

W powszechnej opinii elementem, który różnicuje szanse zawodowe absolwentów uczelni, jest typ ukończonego kierunku. Dominuje pogląd o wyższości kierunków technicznych nad humanistycznymi. Tymczasem dyskusja powinna uwzględniać to, jak na sytuację zawodową absolwentów wpływa fakt ukończenia konkretnej szkoły wyższej, którą charakteryzuje określony poziom kształcenia. Wyniki BKL pokazują, że decydujący jest również stopień ukończonych studiów. Zdecydowanie lepszą sytuację mają osoby kończące studia z tytułem magistra niż licencjata. W przypadku inżyniera i magistra inżyniera różnica nie jest już tak duża. W grupie młodych osób do 30. roku życia z dyplomem licencjata pracujący stanowili 63,8%, w przypadku inżynierów pracowało 76,5%, wśród młodych z dyplomem magistra pracujący stanowili 80,7%, a w grupie osób z dyplomem magistra inżyniera pracowało aż 85,3%.

Analiza sytuacji zawodowej absolwentów szkół wyższych z ostatnich 5 lat przez pryzmat ukończonego kierunku potwierdza, że najlepiej na rynku pracy kształtuje się sytuacja absolwentów kierunków inżynieryjno-technicznych i medycznych. Wskaźnik zatrudnienia absolwentów tych kierunków wynosi odpowiednio 88% i 89%, a stopa bezrobocia nie przekracza 8%. Najgorzej wygląda natomiast sytuacja absolwentów architektury i budownictwa oraz kierunków związanych z usługami dla ludności. W przypadku tej grupy absolwentów stopa bezrobocia oscyluje w granicach 20%. Sytuacja absolwentów studiów ekonomicznych, pedagogicznych i społecznych, czyli absolwentów najpopularniejszych kierunków, ze stopą zatrudnienia na poziomie bliskim 80% i stopą bezrobocia w okolicach 15%, kształtuje się na poziomie przeciętnym.

Nadal trudno o informację

Dla przyszłych studentów ważna jest wiedza, która pozwoli im odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu wybór danej uczelni i kierunku będzie gwarantem zatrudnienia. Mimo tego, że wskaźnikiem skuteczności kształcenia na poziomie wyższym jest sukces zawodowy absolwentów danej uczelni, w Polsce dostęp do informacji prezentujących, ilu absolwentów danego kierunku znalazło pracę, jest trudny. Zgodnie z nowelizacją ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) uczelnie wyższe mają obowiązek monitorować losy zawodowe absolwentów w celu dostosowania kierunków studiów i programów kształcenia do potrzeb rynku pracy. Te dane w przyszłości pozwolą rzetelnie ocenić, obok oczywiście poziomu kształcenia, przydatność i potrzebę istnienia określonego kierunku z punktu widzenia rynku pracy. Te informacje są również potrzebne samym studentom, by mogli podejmować racjonalne decyzje odnośnie wyboru uczelni i kierunku studiów.

Czy obserwując zmiany w preferencjach studentów, można mówić o racjonalizacji decyzji edukacyjnych młodych osób i podporządkowaniu ich wymaganiom rynku? Czy w ogóle możliwe jest wskazanie kierunku, który zagwarantuje sukces na rynku pracy?
Obecny rynek pracy w zdecydowanie większym niż wcześniej stopniu skłania przyszłych studentów do dokonania analizy jego potrzeb przed wyborem kierunku kształcenia. O tym, że przyszli studenci nie są bierni i starają się aktywnie obserwować zmiany na rynku pracy, świadczą właśnie zmiany liczby studentów na poszczególnych uczelniach i kierunkach. Tylko czy to pomoże zmniejszyć niedopasowanie na rynku pracy, o którym najdobitniej świadczy opinia pracodawców, zgodnie z którą aż ¾ z nich miało problem ze znalezieniem kandydatów do pracy spełniających ich oczekiwania?
Rynek pracy zmienia się bardzo dynamicznie, zmiany w systemie edukacji zawsze będą zachodzić wolniej, będąc tylko pochodną zmian rynkowych. Czy to zjawisko, którego nie jesteśmy w stanie zniwelować, nie spowoduje, że nawet starannie przemyślane wybory mogą okazać się nietrafione, gdyż w ciągu kolejnych kilku lat rynek pracy podąży w zupełnie innym kierunku?

Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP)

Bilans Kapitału Ludzkiego jest największym w Europie Środkowo-Wschodniej badaniem rynku pracy, które Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości realizuje w partnerstwie z Uniwersytetem Jagiellońskim. Pierwsze badanie zrealizowane zostało w 2010 roku. Trzecia edycja badań BKL, która stanowiła podstawę do przygotowania niniejszego tekstu, zrealizowana została na przełomie pierwszego i drugiego kwartału 2012 roku. Badanie prowadzone będzie cyklicznie do 2015 roku. Po raz pierwszy dysponujemy tak dużym i kompleksowym badaniem polskiego rynku pracy, które pozwala śledzić trendy na polskim rynku pracy i obserwować, jak zmienia się (nie)dopasowanie podaży do popytu. Szczegółowe raporty z badań dostępne są na stronie www.bkl.parp.gov.pl.