Rynek studiów podyplomowych w Polsce

W czasach dynamicznych zmian zachodzących w technologiach, nauce i środowisku pracy pracownik coraz częściej musi szukać możliwości dokształcania się. Zmieniający się rynek pracy wymusza nabywanie nowych umiejętności i kwalifikacji. Jedną z form dostępnych dla osób poszukujących sposobów aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności są studia podyplomowe. To właśnie ten rodzaj kształcenia szybko reaguje na zmiany w zapotrzebowaniu na umiejętności zawodowe na rynku pracy. Może zatem być bardzo przydatny w rozwijaniu umiejętności i zdobywaniu nowych kwalifikacji. Osoby kończące te studia stają się bardziej konkurencyjne na niepewnym rynku pracy. Studia podyplomowe mogą również pomóc w przypadku zmiany branży lub zawodu, dostarczając nowych niezbędnych kompetencji.

Motywy skłaniające do podjęcia studiów podyplomowych

Aby przyjrzeć się motywacjom, które kierują słuchaczami studiów podyplomowych, warto na początku spojrzeć na funkcje, jakie powinny spełniać te studia. Bolesława Jaworska (2003) wyróżnia pięć funkcji w obszarze doskonalenia zawodowego, realizowanych przez studia podyplomowe. Na pierwszym miejscu badaczka wymienia funkcję adaptacyjną. Studia pozwalają słuchaczom zapoznać się z wymogami zawodowymi na nowych stanowiskach pracy lub w obszarze nowych obowiązków. Zazwyczaj związane jest z tym zdobywanie nowej wiedzy. Studia pozwalają również na uaktualnienie posiadanych już umiejętności i wiadomości. Kolejna funkcja – wyrównawcza – wiąże się z uzupełnianiem i rozszerzaniem wiedzy już posiadanej czy to w wyniku wcześniejszych studiów wyższych, czy doświadczenia w pracy. Inną ważną rolą, jaką pełnią studia podyplomowe, jest funkcja renowacyjna – odnawianie i uzupełnianie wiedzy związane z postępem w danej dziedzinie. Materiał na studiach wyższych nierzadko się dezaktualizuje ze względu na postęp nauki i techniki, a wiedza pracowników często ogranicza się do wąskiej specjalizacji. Dlatego też studia podyplomowe, które trwają zazwyczaj 2 semestry, mogą dostosowywać programy do aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie. Na czwartym miejscu Jaworska wymienia funkcję rekonstrukcyjną. Nie jest ona, w przeciwieństwie do poprzednich, nastawiona na wiedzę, jest natomiast związana z modernizacją działania i wprowadzaniem innowacyjności na niektórych płaszczyznach działalności zawodowej. Wynikiem tego mogą być ulepszenia wprowadzane w miejscu czy sposobie pracy. Ostatnia jest funkcja rekwalifikacyjna, która pozwala pracownikowi na zmianę zawodu, a nawet branży.

Motywy zdobywania kolejnego stopnia wykształcenia w ramach studiów podyplomowych są bardzo zróżnicowane. Najczęściej wiążą się one ze ścieżką kariery zawodowej. Pracownik chce się rozwijać, pogłębiać wiedzę w obszarze swojej pracy, a dzięki temu uzyskać awans. Bywa też odwrotnie – niektórzy pracownicy chcą zmienić branżę, w której pracują, a studia podyplomowe mają im pomóc w zdobyciu wiedzy i umiejętności w nieznanym dotąd obszarze. Innym czynnikiem motywującym, niezwiązanym z karierą zawodową, może być chęć samorozwoju czy realizacji osobistych pasji.

Badani przez Iwonę Janiak-Rejno (2009, s. 53) słuchacze studiów podyplomowych organizowanych przy wrocławskim Uniwersytecie Ekonomicznym przedstawili różnorodne motywy, które skłoniły ich do podjęcia nowej działalności edukacyjnej. Najczęściej wskazywali na uzyskanie kwalifikacji niezbędnych w pracy zawodowej oraz związane z tym warunki niezbędne do uzyskania awansu zawodowego, a także wyższego wynagrodzenia. Często poruszano również kwestię podniesienia swojego wykształcenia czy chęci samorozwoju. Mniejsze znaczenie miała dla słuchaczy możliwość realizacji zainteresowań i pasji czy okazja do poznania nowych ludzi. Jako ważne motywy wskazywano także uzyskanie dokumentu potwierdzającego posiadane kwalifikacje oraz chęć nadążania za zmianami zachodzącymi w gospodarce. Na możliwość uzyskania potrzebnych kompetencji i kwalifikacji wskazała również Anna Bakota (2012), akcentując motyw chęci zmiany zawodu. Badani przez nią słuchacze traktowali studia podyplomowe jako źródło nowych szans na rynku pracy. Jednocześnie badaczka wyróżniła osobiste motywy kierujące słuchaczami, takie jak samorozwój czy własna satysfakcja. Z kolei Artur Zimny (2009, s. 70) w raporcie z badań z obszaru konińskiego podkreślił fakt, że studia podyplomowe pozwalają poprawić konkurencyjność i mobilność na rynku pracy poprzez danie możliwości uzupełnienia posiadanej wiedzy oraz nawiązania nowych kontaktów.

Charakterystyka słuchacza studiów podyplomowych

Studia podyplomowe są popularne wśród ludzi młodych (najwięcej słuchaczy ma od 26 do 35 lat), najmniej wśród osób powyżej 50. roku życia. Ponieważ warunkiem koniecznym przyjęcia na studia jest posiadanie wyższego wykształcenia, odsetek absolwentów studiów podyplomowych wśród osób poniżej 25. roku życia jest znikomy. Jednocześnie godny odnotowania jest fakt, że, zgodnie z raportem Głównego Urzędu Statystycznego Wybory ścieżki kształcenia, a sytuacja zawodowa Polaków, studia podyplomowe nie zmieniają stopy zatrudnienia osób z wyższym wykształceniem (por. Łysoń, 2013, s. 39). Analizy portalu wynagrodzenia.pl wskazują, że mogą one jednakże wpływać na wysokość wynagrodzenia. Pracownicy mający tytuł magistra i będący ponadto absolwentami studiów podyplomowych mogą oczekiwać wynagrodzenia wyższego przeciętnie o 700 PLN w porównaniu z osobami mającymi jedynie magisterium. Co ciekawe, osoby z doktoratem zarabiają przeciętnie 500 PLN więcej niż osoby z samym tytułem magistra (bez ukończonych studiów podyplomowych). „Podyplomówka” jest więc inwestycją bardziej opłacalną niż doktorat, przynajmniej patrząc od strony statystyki wynagrodzeń (porównaj artykuł Wynagrodzenia osób z doktoratem).

Warto zauważyć, że wiek kandydatów na studia podyplomowe, zdaniem A. Zimnego, różni się ze względu na to, czy dany słuchacz chce rozpocząć studia dobrowolnie, w celu rozwijania swoich umiejętności, czy jest to warunek awansu stawiany przez pracodawcę. W pierwszym przypadku kandydatami są osoby młodsze, które są zdecydowane za swoje kształcenie płacić z własnej kieszeni, w drugim wypadku mamy do czynienia najczęściej z osobami starszymi, które mogą liczyć na dofinansowanie studiów z zakładu pracy (Zimny, 2009, s. 74).

W grupie słuchaczy studiów podyplomowych zdecydowaną większość stanowią kobiety, (ogółem 71% wszystkich studentów w roku akademickim 2012/2013). Najwyższy odsetek kobiet – powyżej 80% wszystkich uczęszczających na studia – jest na wyższych uczelniach pedagogicznych, uniwersytetach medycznych oraz w wyższych szkołach morskich. Najmniejszy udział studentek występuje w szkołach resortu obrony narodowej oraz szkołach resortu spraw wewnętrznych (poniżej 30%). Również na wyższych uczelniach technicznych mniej jest kobiet niż mężczyzn, jednakże różnica w udziale procentowym nie jest aż tak duża.



Warto odnotować fakt, że u osób decydujących się na studia podyplomowe dominuje podejście aktywne. Wśród badanych przez Janiak-Rejno słuchaczy studiów podyplomowych zdecydowana większość, aż 81,4%, woli być czynnymi uczestnikami zajęć, brać udział w zadaniach czy dyskusjach. Tylko 16,4% badanych wyżej ceni formę wykładu. W obliczu wspomnianych preferencji zaskakiwać może fakt, że tylko połowa ankietowanych chciałaby samodzielnie poszukiwać informacji – pozostali woleliby mieć te informacje podane. Jednocześnie większość słuchaczy wyrażała chęć pokonywania trudności napotykanych w procesie kształcenia, czy to samemu, czy z pomocą innych (Janiak-Rejno, 2009, s. 56).

Obraz studiów podyplomowych w Polsce

Studia podyplomowe w Polsce jako kolejny stopień po uzyskaniu wyższego wykształcenia zyskują coraz większą popularność. Jak pokazuje poniższy wykres, liczba słuchaczy wzrasta od 1990 roku. Największy skok przypada na ostatnią dekadę XX wieku. Później nastąpiło spowolnienie przyrostu liczby studentów, a nawet wystąpiły okresowe spadki. Również w roku 2012/2013 zmalała liczba osób studiujących podyplomowo w stosunku do poprzedniego roku akademickiego. Jak odnotowano w raporcie GUS-u, spadek liczby studentów dotyczy większości rodzajów jednostek zarówno publicznych, jak i niepublicznych, mających w ofercie tego typu studia, jednakże większy spadek odnotowano na uczelniach publicznych. Liczba studentów spadła odpowiednio o 4% na uczelniach niepublicznych i o 12% na uczelniach publicznych.



Według danych GUS-u w roku akademickim 2012/2013, w ramach studiów podyplomowych kształciło się 172 589 studentów, w tym 102 864 w publicznych ośrodkach kształcenia i 69 725 w niepublicznych szkołach wyższych. Jak obrazuje wykres 2., najwięcej osób studiowało na uniwersytetach i w wyższych szkołach ekonomicznych oraz w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego. Biorąc pod uwagę tylko szkoły niepubliczne, najwięcej słuchaczy miały wyższe szkoły ekonomiczne. Warto zauważyć, że nie tylko szkoły wyższe mają prawo do prowadzenia studiów podyplomowych. Takie studia można także ukończyć w jednostkach Polskiej Akademii Nauk, wybranych instytutach badawczych, Krajowej Szkole Administracji Publicznej oraz wspomnianym już Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego.



Biorąc pod uwagę województwa, zdecydowanym liderem jest województwo mazowieckie, w którym w roku akademickim 2012/2013 na studiach podyplomowych podnosiło swe kwalifikacje aż 61 170 osób. W drugim w kolejności województwie wielkopolskim liczba ta była ponad czterokrotnie niższa (14 168 studentów). Na trzecim miejscu znalazło się województwo małopolskie (13 943 słuchaczy studiów podyplomowych). W Warszawie mieści się najwięcej uczelni i szkół wyższych, co zapewnia szeroki wachlarz możliwości i przyciąga studentów z całej Polski. Nie bez znaczenia wydaje się być również fakt, że wiele firm poszukujących wykształconej kadry ma swoje siedziby w Warszawie, stąd wielu młodych osób pragnących podnosić swoje kwalifikacje wybiera właśnie stolicę. Liczbę słuchaczy studiów podyplomowych w poszczególnych województwach obrazuje wykres 3.



Ciekawie kształtuje się rozkład słuchaczy według kierunków kształcenia. Najwięcej osób kształci się na kierunkach ekonomicznych, pedagogicznych oraz medycznych. Szkoły ekonomiczne często oferują kierunki związane z zarządzaniem, przydatne kierownikom i kadrze menadżerskiej, stąd ich wysoka popularność. Powodem, dla którego tak wiele osób studiuje podyplomowo na kierunkach pedagogicznych, są zmiany w ścieżce kariery i awansów nauczycieli. Jednym z koniecznych warunków awansu w szkolnictwie jest ciągłe dokształcanie się, przykładowo na studiach podyplomowych. Jednocześnie z uwagi na niż demograficzny wielu nauczycieli łączy nauczanie różnych przedmiotów, a studia podyplomowe pozwalają na szybkie uzyskanie koniecznych w tym względzie uprawnień (Litawa, 2008). Zastanawiać może fakt małej popularności studiów inżynierskich czy ścisłych, gdyż ukończenie takich studiów mogłoby pozwolić na przekwalifikowanie oraz znalezienie pracy w zawodach, w których popyt na pracowników przewyższa ich podaż.

Podsumowanie

Studia podyplomowe to oferta skierowana do ludzi posiadających wyższe wykształcenie, którzy pragną rozwijać swoje umiejętności i podnosić kwalifikacje, czy to w celu uzyskania awansu i związanych z nim wyższych zarobków, czy w wyniku decyzji o zmianie zawodu. Studia podyplomowe dają słuchaczom możliwości samorozwoju, a także nawiązania nowych, przydatnych z perspektywy zawodowej znajomości. W Polsce oferta tej formy kształcenia osób dorosłych jest szeroka i stale się rozwija, zatem warto ją rozważyć.