Co oferują związki zawodowe za granicą?

W niniejszym opracowaniu skoncentrujemy się na analizie sytuacji związków zawodowych funkcjonujących w różnych krajach. Opiszemy specyfikę ich funkcjonowania, a więc rolę, jaką pełnią w państwie, przejawiane wartości i cele, korzyści, jakie oferują swoim członkom. Przedstawione zostaną również konkretne przykłady związków zawodowych. Z uwagi na obszerność zagadnienia przegląd ma z założenia skrótową formę.

Uzwiązkowienie na świecie

Przez poziom uzwiązkowienia rozumie się proporcję liczby członków związków zawodowych pobierających wynagrodzenie do całkowitej liczby osób pobierających wynagrodzenie. Na wykresie 1. przedstawiono poziom uzwiązkowienia w wybranych krajach na podstawie statystyk OECD za rok 2011. Jeśli dla danego kraju nie były dostępne statystyki z tego okresu, zaznaczono to białym słupkiem oraz przypisem. Dla Polski najbardziej aktualne dane pochodziły z 2010 r. Z uwagi na fakt, że w przypadku 11 krajów statystyki obejmowały inny rok niż 2011, dane nie są w pełni porównywalne. Jednak ponieważ poziom uzwiązkowienia zasadniczo charakteryzuje się niską dynamiką, zestawienie daje orientacyjny obraz różnic w tym aspekcie pomiędzy poszczególnymi krajami. Najwyższy poziom uzwiązkowienia występował w Islandii (blisko 80% w 2008 r.) oraz Finlandii, Danii i Szwecji (blisko 70%). Z kolei dość niski był w USA (11%), a najniższy we Francji (w 2010 r.) i Turcji (odpowiednio ok. 8% i 5%). W Polsce kształtował się na poziomie niższym niż 15%.



W Unii Europejskiej działa Europejska Konfederacja Związków Zawodowych (ang. European Trade Union Confederation, ETUC). Została założona w 1973 r. i obecnie zrzesza 85 związków zawodowych w 36 krajach, a składa się z 10 federacji branżowych. Promuje interesy pracownicze na poziomie europejskim i jest jedyną międzysektorową organizacją związkową uznawaną przez organy Unii Europejskiej, Radę Europy oraz Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu.

Wielka Brytania

W Wielkiej Brytanii związki zawodowe w większości zrzeszone są w narodowej federacji związków – tzw. Kongresie Związków Zawodowych (Trade Union Congress, TUC) lub jego szkockim bądź irlandzkim odpowiedniku (Scottish Trades Union Congress, Irish Congress of Trade Unions). W latach 1978-1979 miały miejsce wielkie strajki, określane mianem „Zimy niezadowolenia” (Winter of Discontent), które przyczyniły się do upadku rządu Jamesa Callaghana z Partii Pracy. Jego następczyni, Margaret Thatcher, doprowadziła do osłabienia pozycji związków zawodowych. Wraz z utrudnieniem możliwości legalnego strajkowania liczba ich członków zaczęła spadać z ok. 12 mln do mniej niż 6 mln obecnie.

Z broszury TUC kierowanej do potencjalnych członków można dowiedzieć się, że organizacja ma służyć pomocą w przypadku złego traktowania pracowników przez pracodawcę. Unie zawodowe dążą też do poprawienia warunków pracy. W ulotce przytoczony jest case-study o zwycięskiej walce o prawo do uczestnictwa w systemie emerytalnym dla osób pracujących w niepełnym wymiarze godzin. W Wielkiej Brytanii działalność związków zawodowych finansowana jest przez składki członkowskie, zazwyczaj automatycznie pobierane z pensji (system „check-off”). Swoim członkom unie oferują:

• udzielanie porad w przypadku problemów w pracy;
  
• reprezentowanie członków w rozmowach z pracodawcami;
  
• wspieranie w dążeniu do poprawy płac i warunków pracy przez negocjacje z pracodawcami;
  
• sprawdzanie, czy prawa członków są egzekwowane w miejscach pracy, przed trybunałami pracowniczymi oraz w sądach;
  
• wspieranie związkowców, którzy jako wolontariusze są przedstawicielami związków zawodowych w zakładach pracy;
  
• edukację i szkolenia dla przedstawicieli związków zawodowych w zakładach pracy – w tym dla przedstawicieli ds. ochrony zdrowia, bezpieczeństwa oraz kształcenia;
  
• pośrednictwo w ofertach kształcenia;
  
• walkę z dyskryminacją i promowanie równych szans w miejscu pracy;
  
• usługi dla indywidualnych członków, m.in. w sprawach świadczeń socjalnych, pomocy prawnej, usług finansowych, zniżek na ubezpieczenia i urlopy;
  
• lobbowanie na rzecz praw ludzi pracy.

W Niemczech, Belgii, Szwecji, Finlandii oraz innych krajach skandynawskich wykształciły się silne, scentralizowane związki. Poszczególne branże mają swoje związki, zrzeszone w krajowych konfederacjach związków zawodowych.

Niemcy

W Niemczech reprezentacja pracowników ma dwustopniową strukturę. Związki zawodowe ustalają dla całych branż lub firm jednoosobowych standardy warunków pracy, np. dotyczące umów zbiorowych, poziomów płac lub czasu pracy. Drugi filar systemu stanowią tzw. rady zakładowe (Betriebsräte), wybierane przez pracowników danego zakładu pracy. Reprezentują interesy pracownicze przez określenie sposobów wdrażania ustaleń związków zawodowych oraz przepisów obowiązującego prawa w konkretnym przedsiębiorstwie, a następnie prowadzą nadzór tego procesu. Stopień zaangażowania pracowników w zarządzanie przedsiębiorstwem, w którym pracują, jest wysoki. Wybrani przez pracowników związkowcy i rady pracy mają pełne prawo głosu w zarządach spółek (tzw. Aufsichtsrat). Lokalni reprezentanci związków zawodowych są wybierani przez członków związku na drodze demokratycznego głosowania i cieszą się dużą autonomią. Centralne zarządy związków (Vorstand) wybierane są przez delegatów.

Niemieckie związki zawodowe wypracowały sobie model skutecznej współpracy z administracją publiczną i pracodawcami. Ich postulaty nie ograniczają się do obrony partykularnych interesów swoich członków. Dobrym przykładem jest polityka edukacyjna, która zachęca do zatrudnienia na stażach w przedsiębiorstwach młodych osób (które de facto stanowią konkurencję dla obecnych związkowców).

Największą konfederacją związków zawodowych w Niemczech jest DGB (Deutsche Gewerkschaftsbund). Należy do niej 8 branżowych związków zawodowych (z takich gałęzi gospodarki, jak budownictwo, wydobycie, energia, edukacja/nauka, policja, kolejnictwo i transport). Organizacja określa swoje zadania następująco:

• reprezentowanie niemieckiego ruchu związkowego w kontaktach z organami administracji publicznej na poziomie federalnym i krajowym, partiami politycznymi, organizacjami pracodawców oraz innymi grupami w społeczeństwie;
  
• koordynowanie żądań, projektów i wspólnych kampanii związków – członków;
  
• prowadzenie negocjacji z przedsiębiorcami i politykami, wspieranie związków – członków w dyskursie politycznym i z opinią publiczną;
  
• prowadzenie działalności na poziomie szeroko rozumianej polityki; organizacja nie jest bezpośrednio zaangażowana w układy zbiorowe i nie zajmuje się umowami dotyczącymi płac.

Szwecja i Finlandia

W Szwecji na poziomie krajowym działa Szwedzka Konfederacja Związków Zawodowych (Landsorganisationen, LO), która zrzesza blisko dwa miliony członków (co stanowi ponad jedną piątą ludności tego kraju). Na stronie internetowej konfederacja określa swoje główne zadania. Należą do nich m.in.: negocjacje płacowe, działalność międzynarodowa, edukacja nt. związków zawodowych, edukacja dzieci i młodzieży, dążenie do równouprawnienia płci i zapewnienie ubezpieczeń społecznych.

Odpowiednikiem LO w Finlandii jest Centralna Organizacja Fińskich Związków Zawodowych (SAK), do której należy co piąty obywatel kraju. Ponadto istnieją dwie inne fińskie konfederacje związków zawodowych: Fińska Konfederacja Pracowników Najemnych (STTK) oraz Konfederacja Związków Zawodowych dla Pracowników Akademickich w Finlandii (AKAVA). Ta ostatnia zrzesza pracowników z wykształceniem wyższym, profesjonalistów lub innych pracowników wysoko wyszkolonych. Na stronie AKAVA można przeczytać, iż oferuje ona m.in.:

• pilnowanie interesów pracowniczych specyficznych dla różnych branży;
  
• bezpieczeństwo zatrudnienia przez zapewnienie: w miejscu pracy – męża zaufania, w zawiązku zawodowym – adwokata;
  
• pomoc prawną i doradztwo w sytuacjach sporów dotyczących np. wynagrodzeń, umowy o pracę, pracy w godzinach nadliczbowych, warunków pracy na czas określony, zwolnienia z pracy;
  
• bezpieczeństwo na bezrobociu dzięki uczestnictwu w funduszu dla bezrobotnych;
  
• doradztwo zawodowe dostosowane do branży prezentowanej przez danego członka;
  
• użyteczne profesjonalne publikacje, kursy, seminaria, możliwości szkoleń i networking;
  
• możliwość wpływu na przyszłe życie zawodowe;
  
• bonusy i rabaty, np. na polisy ubezpieczeniowe, paliwo, wakacje.

Francja

We Francji poziom uzwiązkowienia jest jednym z najniższych w Europie, a w kraju działa wiele rywalizujących ze sobą konfederacji. Pomimo to związki zawodowe we Francji mają silne poparcie w wyborach na przedstawicieli pracowników w zakładach i są zdolne do przeprowadzania skutecznych akcji (np. protestacyjnych). Przykładem są dobrze nagłośnione strajki w sektorze transportu publicznego. Od lat 60. XX wieku istniało 5 głównych konfederacji, które uznawane były za reprezentujące ludzi pracy na szczeblu państwowym. Pozostałe konfederacje działające w państwie, nawet znaczące dla ruchu pracowniczego, były na gorszej pozycji. Nowe prawodawstwo w 2008 r. wprowadziło nowe kryteria oceny, czy związek jest reprezentatywny na poziomie krajowym, branżowym i danego przedsiębiorstwa. Dzięki temu organizacje spoza „piątki” uzyskały prawo do udziału w negocjacjach pomiędzy pracownikami i pracodawcami w wielu branżach i na poziomie przedsiębiorstw. Związki zawodowe posiadają swoje reprezentacje głównie w dużych przedsiębiorstwach oraz w sektorze publicznym (m.in. w policji). W skład przedstawicielstw pracowników wchodzą zazwyczaj związkowcy z 5 konfederacji krajowych związków zawodowych oraz ewentualnie ze związków niezależnych.

Jedną z 5 najważniejszych francuskich konfederacji jest CGT-FO, znana szerzej jako FO – Force Ouvrière, czyli Siły Robotnicze. Na jej stronie można dowiedzieć się, że, przystępując do unii, będzie się broniło wartości humanistycznych, które słabną na korzyść interesów finansowych, oraz przeciwdziałało zabiegom pracodawców dążących do skłócenia rożnych grup pracowników. Członkowie FO mogą uzyskać doradztwo i pomoc w miejscu pracy, zarówno na poziomie zbiorowym, jak i indywidualnym. Ponieważ organizacja jest reprezentowana we wszystkich branżach oraz zawodach, wsparcie udzielane jest przez osoby obeznane ze specyfiką danej profesji i konkretnego miejsca pracy. Konfederacja zawsze uczestniczy we wszystkich najważniejszych układach zbiorowych. Są one źródłem istotnego postępu w sprawach pracowników, w takich obszarach, jak płatne urlopy, dodatkowe emerytury, ubezpieczenia od bezrobocia czy kształcenie zawodowe.

Stany Zjednoczone

W USA związki zawodowe pełnią podobną funkcję, jak w innych krajach, a więc prowadzą układy zbiorowe czy reprezentują swoich członków w sprawach o naruszenie praw pracowniczych. Ponadto większe organizacje angażują się w działalność lobbystyczną oraz kampanie wyborcze na poziomie stanowym i federalnym. Najsilniejszą pozycję w USA mają związki pracowników sektora publicznego (nauczyciele, policja).

Największą konfederacją związków zawodowych w tym kraju jest AFL-CIO (American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations). Od 1955 roku, kiedy to połączyły się AFL (jedna z pierwszych federacji związków zawodowych w USA) i CIO (federacja branżowych związków zawodowych, ideowo związana programem reform ekonomiczno-społecznych F. D. Roosevelta, tzw. New Deal), do 2005 r. reprezentowała niemal wszystkich pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych w USA. W 2005 r. wydzieliła się z niej konkurencyjna federacja Change to Win Federation (CtWF) w odpowiedzi na spadający w USA wskaźnik uzwiązkowienia. Obie organizacje walczą o politykę państwa i legislacje korzystne dla pracowników w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.

Na stronie AFL-CIO zapoznać się można z programem federacji. Obejmuje on m.in. wspieranie miejsc pracy sprzyjających rodzinie, poprawę warunków życia pracowników poprzez edukację i szkolenia zawodowe, zapewnienie płacy minimalnej umożliwiającej godne życie, reformę handlu skierowaną na utrzymanie rodzimych miejsc pracy, reindustrializację gospodarki USA, program ubezpieczeń społecznych i prywatnych emerytur oraz czynienie korporacji bardziej odpowiedzialnych za swoje działania. Za przykład działań prowadzonych przez CtWF niech posłużą 3 prowadzone przez nią kampanie (nie wyczerpuje to wszystkich działań federacji). Pierwsza dotyczy sprawiedliwego traktowania pracowników rolnych w Kalifornii przez objęcie ich układem zbiorowym. Druga skierowana jest na „dokonanie zmiany w Walmart” – presja cenowa Walmart wywierana na dostawcach prowadzi do oddolnej presji i obniżania pensji robotników. Trzecia dotyczy kierowców ciężarówek w portach. Są oni klasyfikowani przez pracodawców jako niezależni kontrahenci, a nie pracodawcy, przez co nie są objęci ochroną przysługującą innym pracownikom.

Japonia

W Japonii związki zawodowe zaczęły powstawać jeszcze w XIX wieku w okresie przemiany ustrojowej i modernizacji kraju, jednak ze względu na politykę im niesprzyjającą, pozostawały względnie słabe. Sytuacja zmieniła się po wojnie wraz z wpływami USA, które prowadziły politykę zachęcającą do rozwijania tych organizacji. Na poziomie państwa, podobnie jak w Niemczech, płace minimalne w Japonii ustalane są regionalnie. Związki zawodowe i inne organizacje pracownicze negocjują stawki osobno w poszczególnych branżach przemysłu i grupach zawodowych.

Specyfiką związków zawodowych w Japonii jest ich niespotykana bliskość relacji z przedsiębiorstwami. W dużych przedsiębiorstwach często spotykaną praktyką jest to, że zarówno robotnicy, jak i tzw. białe kołnierzyki (np. pracownicy biurowi, management niższego szczebla) dołączają w sposób automatyczny do związku zawodowego działającego w firmie zaraz po zatrudnieniu (nie dotyczy to pracowników tymczasowych i podwykonawców). Personel zarządczy od stopnia kierownika wzwyż zwykle traktowany jest jako kierownictwo i nie należy do związku zawodowego, choć zazwyczaj są to osoby, które wcześniej przynależały do związku. Można mówić o pewnej symetrii pomiędzy pracownikami a pracodawcą: z jednej strony związki zawodowe dbają o kondycję ekonomiczną przedsiębiorstwa, z drugiej strony kierownictwo przedsiębiorstwa raportuje członkom związków o stanie spraw korporacyjnych.

Podsumowanie

Związki zawodowe w różnych krajach łączą zbliżone wartości i cele. Na poziomie deklaracji niemal w każdym przypadku podkreślana jest konieczność zapewnienia płacy minimalnej i godnych warunków życia, praca na rzecz edukacji pracowników, korzystne prawodawstwo w zakresie emerytur czy potrzeba przeciwdziałania dyskryminacji (w tym ze względu na płeć i rasowej) i przejawom nierównego bądź złego traktowania w miejscu pracy. Pod względem działań większość związków angażuje się w działania społeczne, choć tu pojawiają się różnice. Część związków stara się prowadzić dialog społeczny i lobbing polityczny (np. w USA), z kolei inne wyjadają się być nastawione bardziej konfrontacyjnie (vide organizacja strajków we Francji). Istotne są też różnice w ofercie kierowanej do swoich członków. O ile reprezentowanie interesów pracowników w negocjacjach z pracodawcami czy pomoc prawna należą do typowych zadań związków, o tyle fundusze dla osób tracących pracę czy organizacja kształcenia specjalistycznego i doradztwo zawodowe świadczone są tylko przez nieliczne związki (np. w Finlandii). Duże rozbieżności pojawiają się także w zasadach funkcjonowania, strukturach i kompetencjach prawnych. Są one przejawem odmiennej historii ruchu robotniczego w różnych krajach oraz związanego z tym zróżnicowania legislacji.